the town of Uí Dhálaigh?
Uí Dhálaigh — ainm treabhchais nó sloinne san iolra?

Tá leanúnachas sna foirmeacha luatha: is maith a réitíonn 1256 ‘Balliodaly’, 1326 ‘Ballyodaly’ le 1198 ‘Ballaudalaeg’ agus le 1172 ‘Baliudaluig’ (=1192 ‘Baliudali’).

Is léir ar chomhthéacs na logainmneacha i gcairt 1172 (=1192) nach ionann an áit seo ‘Baliudaluig’ agus ‘the land of McDalbaig’ (=1192 ‘the land of Megdalbaig’) in áit eile sa chairt chéanna. Ó thaobh na hortagrafaíochta de, freisin, féach go gcloíonn an logainm eile úd 1172 ‘[Mc]Dalbaig’ le nósanna litrithe na Meán-Ghaeilge chun ainm dar críoch ainm. -lbach, gin. -lbaig, a chur in iúl — ach de réir gach dealraimh is ainm MG dar críoch ainm. -lach, gin. -laig (-luig), atá á chur in iúl in 1172 ‘[Baliu]daluig’ sa chairt chéanna, rud a réitíonn le litriú 1192 ‘-dali’, 1256 ‘-daly’ agus mar sin de. (Ó thaobh na teangeolaíochta de, leis, ní bheifí ag súil le 1256 ‘Balliodaly’ mar réadú gallda ar *Dalbhaigh tráth a mbíodh fuaim /-lv-/ ag an gcarn -lbh-.)

(Cuireann na foirmeacha eile sin MG gin. Dalbaig (NG gin. Dalbhaigh) in iúl agus is cosúil gur bhain ‘the land of McDalbaig’ le Gabhal Dalbhaigh a gcuirtear síos orthu i nginealaigh Ó bhFaoláin in LMnG (§475.4, §1236.3). Ainm pearsanta é Dalbhach a bhí coitianta ag roinnt teaghlach Gaelach i gCúige Laighean. Tá sé le fáil sa logainm bf Coill Dalbhaigh (#52730) i gContae Loch Garman, mar ar fhorbair fuaimniú an cháilitheora ó Dalbhaigh > *Dalbha’ > *Dalabha > *Dalú (féach 1549 ‘Killdalowe’, *c.*1830 ‘Killdalloo’). Cf. litriú an ainm phearsanta sa chontae céanna i 1583 ‘Dallowgh m‘Shane O’Dorchy’ F §6517, a chuireann *Dalabhach, *Dalúch in iúl, mar a mbeifí ag súil leis san oirdheisceart (pléite ag Ó Crualaoich in LnÉ IV 1097–8).)

Mar le tús an logainm seo idir chamáin de, tabhair faoi deara na foirmeacha luatha ‘Ballio-’, ‘Ballyo-’ a thaispeánann -o- roimh an -d-. De ghnáth is réadú é a leithéid seo ar logainm dar tús Baile Ó + urú. D'fhéadfaí cáilitheoir dar tús Uí Th…, gin. Ó dT… a chur san áireamh dá bharr (cf. 1306 ‘Killodigirnany’, 1552 ‘Killodyrnan’, 1622 ‘Killodiernan’, 1685 ‘Killodernan’ srl. = par Cill Ó dTiarnáin (#2190) i dTiobraid Árann gan oiread is foirm amháin in -t- san fhianaise tríd síos), ach is beag ainm ná sloinne dar tús T- a réiteodh leis an bhfianaise eile anseo. (Mar shampla, ní bheadh aon urrús do *Baile Ó dTalaigh < *Uí Thalaigh seachas tagairt an-éiginnte ag an Dubhaltach don ainm pearsanta Talach i measc ghéag Laighneach de Dhál Corb Fabhair *c.*1650 ‘Do orsloinntib Ua nEarca Céin: Dál Corb Fabhair .i. do chloinn Conchubhair Abhradrúaidh do Laignib … … Laignigh iad so: Conall mac Congalaigh m. Tanaighe m. Ailillen m. Fhorfailte m. Abhadhair *m. Thalaigh* m. Falain m. Colmain…’ LMnG §5261.1. Ach féach c.1400 ‘…Conall m. Congalaig *m. Thanaidi* m. Aillein m. Fhorbailti m. Abadair m. Atalaig m. Fhalain m. Colmain…’ Lec. 136v(b).)

Ach dar ndóigh is minic freisin a chuireann foirmeacha béarlaithe an consan radaiceach sa logainm Gaeilge in iúl — dá bhrí sin is féidir an -d- seo a léamh mar réadú ar nD- na Gaeilge chomh maith céanna. Más ea is féidir an sloinne Ó Dálaigh (nó ainm treabhchais Uí Dhálaigh) a chur san áireamh anseo. Níl an sanas seo go hiomlán cinnte, áfach: cé go bhféadfaí a-fada /aː/ a léamh ar an litriú gallda luath débhríoch 1256 ‘-daly’, 1326 ‘-daly’, srl., bheifí ag súil le forbairt ón /aː/ úd go /eː/ sa leagan déanach béarlaithe (de bharr an ‘Great Vowel Shift’), nó ar a laghad go mbeadh guta fada íseal le clos fós. Ach is amhlaidh a thaispeánann an fhianaise dhéanach gur a-gairid a bhí san ainm ón 18ú haois i leith ar a laghad, faoi mar atá san fhuaimniú áitiúil 2010 /baliˑˈdalə/ — forbairt (más forbairt í) is deacair a mhíniú go sásúil.