Fógra

Ceardlann Logainmneacha 2024: Glaoch, clárú, eolas »

2024-03-19

Logainm an lae

Fáilte

Fáilte go Bunachar Logainmneacha na hÉireann, arna fhorbairt ag Gaois, Fiontar & Scoil na Gaeilge (DCU) i bpáirt leis an mBrainse Logainmneacha (An Roinn Turasóireachta, Cultúir, Ealaíon, Gaeltachta, Spóirt agus Meán). Tuilleadh eolais »

Téama faoi thrácht

Amú san aistriúchán. Gort na nIúr/Gortnanure “the field of the yew-trees” (féach logainm.ie #43296)

Dáta: 18/03/2024

De dheasca a luaithe is atá an Cháisc i mbliana, is ag deireadh an tríú seachtain den mhí seo .i. Dé Domhnaigh 24 Márta, a thiteann Domhnach na Pailme. Cuireann sé sin an scríbhneoir seo ag cuimhneamh ar chomhfhreagras a fuarthas sa Bhrainse Logainmneacha blianta fada ó shin maidir le háit darb ainm Béarla Palmfield, gar do Bhealach an Doirín i gContae Ros Comáin. Níl an logainm seo le fáil ar léarscáil ar bith agus ní raibh aon rath ar an taighde a rinneadh i bhfoinsí eile ar feadh i bhfad. Tháinig sé chun solais i ndeireadh na dála gur tiontú áitiúil de chuid dheireadh an 19ú haois é Palmfield ar logainm Gaeilge, Gort na nIúr “the field of the yew-trees”, atá féin caomhnaithe i bhfoirm bhéarlaithe mar Gortnanure (#43296) ar theorainn Ros Comáin le Maigh Eo. Is beag nach raibh an áit imithe amú san aistriúchán! Ar an gcéad fhéachaint, ba dhóigh le duine gur aisteach an tiontú Béarla é Palmfield ar Gort na nIúr. Ach is amhlaidh is fada atá iúr “yew(-tree)” na Gaeilge ag freagairt do palm an Bhéarla i gcomhthéacs na Críostaíochta in Éirinn, agus é mar ionadaí logánta don chrann bíobalta i leithéid Domhnach an Iúir “Sunday of the yew”, ainm Gaeilge eile ar Dhomhnach na Pailme. Go deimhin beidh craobhacha iúir á n-iompar ag a lán daoine ar an Domhnach beag seo mar chomhartha ar an bpailm, faoi mar atá déanta in Éirinn leis na cianta. Agus an méid sin ar eolas, is sothuigthe stuama an t-aistriúchán é Palmfield ar Gort na nIúr! Tá níos mó ná 100 ainm bailte fearainn ina bhfuil iúr “yew-tree”, nó eilimint atá díorthaithe uaidh, le fáil, rud a thaispeánann cé chomh raidhsiúil is a bhí an crann áirithe sin in Éirinn tráth dá raibh. Thairis sin, díol spéise go bhfuil cuid mhaith samplaí againn de Coill an Iúir — logainm a d’fhéadfadh “the wood of the [one particular, remarkable] yew-tree” a chur in iúl, nó “the wood of yew, i.e. yew-wood” chomh maith céanna — i gContaetha Laoise, an Longfoirt, Loch Garman agus an Iarmhí (féach logainm.ie). Tá a leithéid de thalamh coille thar a bheith neamhchomónta in Éirinn anois. Focal eile ar an iúr ab ea eo; féach mar shampla Maigh Eo/Mayo “plain of (the) yew-tree” (#1820). Tá an eilimint chéanna le fáil sa logainm coitianta Eochaill “yew-wood”, a béarlaíodh mar Oghil i gContaetha na Gaillimhe (#18690), Chill Dara (#25212), an Longfoirt (#33239), Shligigh (#44916) agus Chill Mhantáin (#55449); mar Oghill i gContaetha Liatroma (#30069) agus Mhuineacháin (#39569); mar Foughill i gContae Ard Mhacha (#56808) (foirm a thaispeánann f- proistéiteach, ar nós foscail Chúige Uladh ar oscail “open”); agus béarlaíodh é mar Youghal, in ainm áit an-mhór le rá i gContae Chorcaí (#13715), agus áit eile i gContae Thiobraid Árann nach bhfuil chomh cáiliúil céanna (#46368). Ba é Eochaill an bunainm Gaeilge a bhí ar Moynehall (#5281), Contae an Chabháin, freisin. Is dócha gur thagair na logainmneacha seo do choillte nó d’fhoraiseacha lán de chrainn iúir ó cheart. Dá bhrí sin, díol spéise gur ainm de struchtúr ársa é Eochaill, mar dlúth-chomhshuíomh ainmfhocal+ainmfhocal (< eo + coill); ní raibh a leithéid de dhlúth-chomhshuíomh an-bhisiúil ón 9ú haois i leith. D’fhéadfaí a bheith dóchasach, agus léann na pailineolaíochta ag dul ó neart go neart, go mbeadh anailís chuimsitheach againn don tír ar fad a léireodh na tréimhsí is dóchúla a mbeadh na spéicis crainn atá luaite i logainmneacha mar seo ag fás ar an láthair. Tharla an fhianaise fhada fhairsing ar fhoraoiseacha iúir in Éirinn anallód, b’fhéidir gur mithid dúinn an t-iúr — nó an ‘eo’ — a chur ar a bhonn arís mar chrann lárnach de chuid an tírdhreacha.
(Conchubhar Ó Crualaoich & Aindí Mac Giolla Chomhghaill)

Breis téamaí