GA EN téarma.ie corpas.ie ainm.ie dúchas.ie canúint.ie gaois.ie
Bunachar Logainmneacha na hÉireann Meitheal Logainm
Cuardach Brabhsáil Gluais Acmhainní Eolas
Gaeilge English
Téamaí faoi thrácht

Téamaí faoi thrácht

Scagadh ar rogha téamaí coitianta i logainmneacha na hÉireann. Foilsítear na blúirí eolais seo go tráthrialta.

Leathanach 1 as 10 ar aghaidh

Toibreacha fíoruisce
Tobar na nGealt “the well of the mad persons”
(see logainm.ie #1414570)

Dáta: 14/07/2025

Tá an t-ádh linn in Éirinn gurb é a thuigimidne le ‘ganntanas uisce’ cosc ar phíobáin má bhíonn an aimsir róbhrothallach i lár mí Iúil. Ní mar sin do gach tír! Is le linn aimsir the is mó a chuimhnímid ar a thábhachtaí is atá an fíoruisce. Bíonn na húdaráis áitiúla – agus Uisce Éireann anois – ag cur poill tóraíochta chun tairbhe a bhaint as na foinsí flúirseacha uisce atá thíos fúinn ar feadh an ama: uisce faoi thalamh sa chiall is dearfaí. Ach tugann an nádúr an t-uisce aníos chomh maith, agus cuireann sé ar fáil go saoráideach é i dtoibreacha fíoruisce. Pé ar domhan de, tá an cine daonna ag tarraingt ar thoibreacha de shaghas amháin nó de shaghas eile leis na mílte bliain, agus ní haon iontas go bhfuil tagairtí flúirseacha do na foinsí tábhachtacha fíoruisce seo le fáil in ainmneacha na mbailte fearainn in Éirinn.

Caithfimid súil thapaidh an tseachtain seo ar na príomhthéarmaí éagsúla ar thoibreacha i logainmneacha. Tosnaímid le tiobra, atá gaolmhar le tobar féin (féach eDIL s.v. tipra; do luathstair an fhocail cf. Carey, Éigse 52 (2002) lch. 80). Is minic a bhíonn an bhfoirm infhillte tiobraid calctha i logainmneacha, faoi mar atá sa sampla is mó go mór le rá, Tiobraid Árann / Tipperary “the well of/at the (river) Ára”. (Féach An Ára / River Ara (#67249); cf. F.J. Byrne, Éigse 9 (1958) lch. 25). Téarma eile is ea fuarán “spring, fountain” (féach AFB s.v. fuarán, FGB s.v. uarán), mar shampla Ceathrú na bhFuarán / Carrownaworan “the quarter(land) of the springs, fountains” (logainm.ie #45715) i gContae Shligigh. D’fhorbair an fhoirm Nua-Ghaeilge fuarán as an bhfoirm Sean-Ghaeilge úarán (eDIL s.v.), le f- proistéiteach curtha leis. Mar a chífimid an tseachtain seo chugainn, d’fhorbair SG úarán go NG órán freisin i gcanúintí áirithe, foirm atá le fáil i ndornán beag logainmneacha i gCúige Chonnacht, m.sh. Órán / Oran “(the) spring, fountain” (logainm.ie #2114) i gContae Ros Comáin.

Dar ndóigh is é tobar féin is raidhsiúla go mór i logainmneacha (eDIL s.v. topar), mar a mbeifí ag súil leis. Ní fhéadfaí na samplaí go léir a lua ná baol air! Ach is cuma toibreacha nó fuaráin, is féidir glacadh leis den chuid is mó gur foinsí fíoruisce de shaghas éigin a thug ainm do na háiteanna seo go léir. Ní hannamh mar sin féin, áfach, a sholáthraíonn an logainm eolas eile mar gheall ar an uisce féin. Cuir i gcás Tobar an Iarainn / Toberanierin (logainm.ie #52786) (‘Tober in ernig’ 1581), gar do Cham Eolaing i gContae Loch Garman, láthair chatha cháiliúil a bhuaigh na hÉireannaigh Aontaithe i 1798. Tá brí an ainm Ghaeilge an-shoiléir ar fad .i. “the well of the iron” (logainm.ie #52786). Dá bhrí sin is díol suntais go gcuirtear síos ar an tobar seo mar Spa Well ar léarscáil 6″ na Suirbhéireachta Ordanáis (1ú eagrán), agus go deimhin mar Spa Well (Chalybeate) ar na heagráin níos déanaí. Is éard atá i gceist le Brl. chalybeate ná uisce mianraí a bhfuil salainn iarainn ann. Tháinig faisean i measc na n-uaisle le linn an 18ú haois cuairt a thabhairt ar a leithéid de spánna ar lorg leigheas as an uisce. B’fhéidir nach bhfuil muintir Thobar an Iarainn ag teacht i dtír ar an áis nádúrtha seo mar ba chóir dóibh, mar is iomaí spánna ard-nósacha eile .i. ‘Destination Spas’ atá tagtha ar an bhfód le déanaí in áiteanna nach bhfuil aon uiscí speisialta acu. Ar aon chuma, is léir ón logainm Gaeilge go raibh ainm in airde ar cháilíochtaí uisce Thobar an Iarainn i bhfad sular greanadh an Spa Well ar léarscáileanna an 19ú haois.

Tá an t-uisce iarainn go maith don sláinte, ar ndóigh, ach is minic a luann ainmneacha toibreacha leigheasanna ar leith freisin. (Le haghaidh plé domhain ar na leigheasanna agus na gnéithe osnádúrtha eile a bhaineann le toibreacha féach an tráchtas The holy wells of County Kilkenny (2018) leis an Dr. Pádraig Ó Dálaigh, iar-Ardoifigeach Logainmneacha ag an mBrainse seo.) Is léir, mar shampla, cén úsáid a bhaineadh muintir na háite anallód as an uisce a thug ainm don bhaile fearainn Tobar an Fhaithne / Toberanania “the well of (the cure for) the wart (i.e, warts)” (logainm.ie #45003) i gContae Shligigh. (Más ea, díol spéise gur thuig na cainteoirí dúchasacha deireanacha sa 19ú haois gur luibh éigin ab ea an faithne!) Is amhlaidh a rinneadh iniúchadh ar shampla uisce as Tobar na nGealt / Tobernagalt “the well of the mad people” (logainm.ie #1414570) ar an Screallach Bheag / Scrallaghbeg (#24607) sa ghleann mór le rá Gleann na nGealt / Glannagalt “the valley of the mad people” (logainm.ie #24603), sa chuid sin de Leithinis Chorca Dhuibhne nach bhfuil sa Ghaeltacht. I nóta a breacadh in Ainmleabhar na Suirbhéireachta Ordanáis (1841) deirtear gurbh éard a bhí anseo ‘a Spring … visited by the Mad people’, agus nach raibh an tobar féin suite ach céad mhéadar éigin ó áit darbh ainm ‘Ath na nGelth’ [Áth na nGealt “the ford of the mad people”]. Nuair a chuala lucht léirithe an chláir Cogar ar TG4 é seo, chuireadar sampla uisce as Tobar na nGealt faoi thástáil eolaíoch go bhfuarthas amach go raibh leibhéal litiaim thar an ngnáth ann. Míonra is ea litiam a úsáidtear mar chóir leighis le haghaidh neamhord déphólach agus an dúlagair. Bheadh sé spéisiúil a fháil amach an bhfuil na hairíonna céanna le brath ar aon cheann de na foinsí uisce timpeall sa ghleann eile darb ainm Gleann na nGealt / Glannagalt “the valley of the mad people” (logainm.ie #41350) i bparóiste Chill Bhairméidín i gContae Phort Láirge! Go deimhin, ba mhór an áis anailís cheart a bheith déanta ar na toibreacha go léir a bhfuil leigheasanna luaite leo sa bhéaloideas áitiúil, de réir an eolais atá le fáil i gcáipéisí na Suirbhéireachta Ordanáis sa 19ú haois nó i mBailiúchán na Scol go luath sa 20ú haois, agus i gcartlanna eile nach iad.

Pléifimid tuilleadh samplaí de na heilimintí tiobra/tiobraid, tobar, fuarán agus uarán an tseachtain seo chugainn.

(Conchubhar Ó Crualaoich & Aindí Mac Giolla Chomhghaill)

Tuilleadh meascáin le John is Seán (Cuid II)
Johnstown as Béarla Baile Eoin, Baile Sheáin, Baile Sheoin, Baile Sheonac, Baile Sheonóid agus Baile an tSeánaigh

Dáta: 12/07/2025

Phléamar samplaí de Eoin, Seán agus Seon an tseachtain seo caite in ainmneacha bailte fearainn agus an nasc atá acu (cuid acu níos dírí ná a chéile) leis an ainm Brl. John. Leanfaimid ar aghaidh an tseachtain seo le roinnt foirmeacha díspeagtha de John sa Bhéarla agus a leaganach Gaeilge siúd.

Ar na foirmeacha díspeagtha seo tá Johnin, atá le fáil go soiléir in ainm Béarla an bhaile fearainn Johninstown (logainm.ie #25464) i gContae Chill Dara. (Fágfaimid ainm Gaeilge an bhaile fearainn i leataoibh go fóillín beag.) Is mar Seoinín a gaelaíodh Johnin de ghnáth, ach – murab ionann is Seán < AN Jehan – díol spéise nach raibh Seoinín ná Seon féin coitianta i measc na nGael dúchasach riamh. Ní hionann an cás do na Gaeil de bhunadh na Sean-Ghall (.i. na hAngla-Normannaigh ghaelaithe), áfach, a bhaineadh úsáid as idir Seon agus Seoinín sa Ghaeilge, mar is léir ó na ginealaigh a chuir an Dubhaltach Mac Fhirbhisigh i dtoll a chéile sa 17ú haois, mar shampla (féach Ó Muraíle (eag.) Leabhar Mór na nGenealach iml. 5, innéacs). Fágann sin go dtagann na hainmneacha pearsanta seo Seon agus Seoinín i gceist i logainmneacha sna ceantair úd inar lonnaigh na nAngla-Normannaigh, agus gur ghlac an Ghaeilge chucu féin tar éis cúpla glúin: ar na samplaí seo tá Baile Sheoin Rua “the town(land) of Seon Rua” (logainm.ie #26975) i gContae Chill Chainnigh (ní hí an aidiacht rua “reddish(-haired)” atá anseo ach leagan Gaeilge áitiúil den sloinne Angla-Normannach Ruth: féach ‘Johnroothston’ (1613) agus ainm Béarla an bhaile fearainn féin .i. Ruthstown); agus Fearann Seoin / Farranshone “the land of Seon” (logainm.ie #30471; #30587) i gContae Luimnigh. Bhreac taighdeoirí na chéad Suirbhéireachta Ordanáis an fhoirm Ghaeilge áitiúil ‘Baile seón’ sa bhaile fearainn Baile Sheoin / Johnstown (logainm.ie #33579) i gContae Lú, agus is léir ón bhfianaise stairiúil gur Baile Sheoin a bhí ar Johnstown (#52633) gar do Bhun Clóidí i gContae Loch Garman freisin (féach Logainmneacha na hÉireann IV, lch. 1078).

Tá an fhoirm dhíspeagtha Seoinín (< Brl. Johnin) le fáil sa logainm Baile Mhic Sheoinín “the town(land) of the son of Seoinín”, a béarlaíodh mar Ballymacshoneen i gContaetha Loch Garman (logainm.ie #54110) agus Chorcaí (logainm.ie #8939); agus sa logainm Baile Sheoinín “the town(land) of Seoinín” féin, a béarlaíodh mar Ballyshoneen i gContaetha Chorcaí (logainm.ie #9206; #9436), Luimnigh (logainm.ie #32413) agus Phort Láirge (logainm.ie #50402), agus thairis sin mar Ballyjennings i gContae Mhaigh Eo (logainm.ie #35038). Tá Seoinín le fáil freisin sna logainmneacha Cloch Mhic Sheoinín / Clonmacshane “the stone (structure) of the son of Seoinín” (logainm.ie #3534) i gContae Cheatharlach; Gráig Sheoinín / Graigueshoneen “the hamlet of Seoinín” (logainm.ie #49783) agus Fearann tSeoinín / Farranshoneen “the land of Seoinín” (logainm.ie #50301) i gContae Phort Láirge; chomh maith le Leacain tSeoinín / Lackenshoneen “the hillside of Seoinín” (logainm.ie #9357) i gContae Chorcaí.

Ar ndóigh, is focal maslach é ‘Seoinín’ sa Ghaeilge – agus Shoneen i mBéarla na hÉireann – sa lá atá inniu ann (féach ‘duine a bhfuil luí aige le nósanna Shasana’ FGB s.v.; cf. “a shoneen, a jackeen or johnnie, an aper of foreign ways…” Foclóir an Duinnínigh s.v. Seoinín). Cruthúnas breise atá san úsáid tharcaisniúil seo, ní foláir, nach raibh Seoinín coitianta riamh i measc na nGael dúchasach.

Tá leagan díspeagtha eile le fáil sa logainm Béarla Jonastown (logainm.ie #54013) i ndeisceart Chontae Loch Garman: cuireann na foirmeacha luatha ‘Ionokeston’ (1540), ‘Jonickstown’ (1577), ‘Johnnockstown’ (1622), srl., an bunainm Johnock+’s+-town in iúl. Is cosúil go raibh an t-ainm seo Johnock an-choitianta in Éirinn agus tá na leaganacha gaelaithe Seonac, Seonag le fáil i roinnt mhaith logainmneacha. Cuir i gcás Baile Sheoinic Bháin / Ballyshonickbane “the town(land) of white(-haired) Seonac” (logainm.ie #32243) i gContae Luimnigh; Fearann Mhic Sheoinic / Farran “the land of the son of Seoineac” (logainm.ie #8891) i gContae Chorcaí (malairt foirme de Seonac le -n- caol atá ansin); Baile Mhic Sheonaic “the town(land) of the son of Seonac” (logainm.ie #50160) i gContae Phort Láirge (gan aon ghaol le hainm Béarla na háite .i. Sappertown: ‘Sappertown alias BallimcShonick’ 1735); Baile Sheonaic / Ballyshonock “the town(land) of Seonac” (logainm.ie #49829; #52627) i gContaetha Phort Láirge agus Loch Garman; agus faightear Baile Sheonac – gan aon infhilleadh ar an ainm pearsanta sa tuiseal ginideach – béarlaithe mar Ballyshonock (logainm.ie #12793) agus Ballyhonock (logainm.ie #13666) i gContae Chorcaí.

Díol spéise an logainm Johnstown (logainm.ie #55501) gar don Inbhear Mór i gContae Chill Mhantáin, mar ní béarlú é sin ar *Baile Sheáin ná ar *Baile Sheoin, ach ar Baile Sheonac! Sa chás sin, léiríonn an fhianaise luath gur thuig lucht an Bhéarla an bhaint a bhí ag an ainm Gaeilge Seonac (‘Bally[s]onicke’ (1620), ‘Ballyshanoge’ (1715)) leis an ainm Béarla John (‘Johnstown’ (1668, 1724, srl.)). Arís, tá na logainmneacha seo a luann Seonac le fáil sna ceantair úd ar lonnaigh na hAngla-Normannaigh iontu agus a raibh an Ghaeilge mar theanga pobail iontu ina dhiaidh sin. Bheadh fonn ar dhuine a thuiscint as sin nár éirigh Seonac seo coitianta i measc na nGael dúchasach, ach oiread le Seoinín, ach is amhlaidh atá roinnt samplaí le fáil i nginealaigh na nGael féin. Más ea, dhealródh sé nach raibh an t-ainm pearsanta Seonac teoranta do na Sean-Ghaill, murab ionann is Seoinín.

Tá súil againn gur mhínigh an t-eolas thuas an chúis go bhfreagraíonn Brl. John i logainmneacha na hÉireann don éagsúlacht ainmneacha seo Eoin, Seán, Seon, Seoinín agus Seonac, ainmneacha atá neamhspleách ar a chéile gan a bheith go hiomlán neamhghaolmhar. Is féidir linn, mar sin, ár n-aird a dhíriú anois ar fhothacar suimiúil logainmneacha a bhfuil an eilimint John(’s)- le fáil sna leaganacha Béarla ach nach bhfuil baint dá laghad acu le haon cheann de na hainmneacha Gaeilge a luamar cheana, mar atá Johnstown i bparóiste Chill Mhichíl i gContae Chorcaí, Saint Johnstown i gContae Thiobraid Árann agus Johnstown lámh le Ceanannas i gContae na Mí.

Is de bharr míthuiscint ar an logainm Gaeilge Cill Sheanaigh (< Cill tSeanaigh) “the church of Seanach” (logainm.ie #9793), de réir gach dealraimh, a tháinig an leagan Béarla Johnstown chun cinn sa sampla úd as Contae Chorcaí. In ainneoin gurbh ann do roinnt cléireach darbh ainm Seanach anallód, ceann acu ab éarlamh don eaglais seo mar is léir, is cosúil gur tuigeadh go raibh baint éigin ag an ainm le Brl. John. Agus ní ainm pearsanta (eaglasta ná tuata) atá sa logainm Saint Johnstown (logainm.ie #47647) i gContae Thiobraid Árann, ach sloinne — is éard atá i gceist leis an leagan Gaeilge Baile an tSeánaigh (‘Ballentane’ 1601, ‘Baile an t-seána’ 1840) ná “the town(land) of An Seánach”, mar a gciallaíonn An Seánach “the person surnamed Saint John”. Luaitear an sloinne sin féin i dtagairtí luatha don bhaile fearainn, m.sh. ‘John de Sancto Johanne of Scadaneston’ (thugtaí *Scaddanstown ar an áit sa Bhéarla freisin).

Ní raibh d’ainm ag lucht Gaeilge na háite ar Johnstown (#38191) gar do Cheanannas i gContae na Mí sa bhliain 1836 ach ‘Baile sheonoid’ [Baile Sheonóid]. Gaelú é Seonó(i)d ar an ainm Meán-Bhéarla Jonot — leagan eile fós de John! Is é Janet an fhoirm is mó a úsáidtear inniu, mar shloinne agus mar ainm pearsanta mná (cf. P. Hanks, R. Coates, P. McClure: Oxford Dictionary of Family Names in Britain and Ireland). Ach sa chás seo freisin, is léir gur thuig lucht an Bhéarla go raibh Jonot gaolmhar le John: is mar Johnstown, et var., amháin a thagraítear don áit san fhianaise tríd síos. Níl d’fhianaise ar an mbunfhoirm *Jonotstown ach an leagan áitiúil Gaeilge a breacadh síos i 1836. Is fiú a lua gurb é a mhalairt atá fíor faoi Johninstown (logainm.ie #25464) i gContae Chill Dara, a luamar thuas. Sa chás sin, cuireann formhór glan na fianaise, chomh maith le leagan an lae inniu, an t-ainm Brl. Johnin in iúl, cé gurb é ‘Johnston’ (1540) an tagairt is sine dá dtagann anuas, rud a chuireann Brl. John in iúl gan amhras. Dá bhrí sin, ó tharla go raibh Johninstown seanbhunaithe i saol an Bhéarla ó thús an 17ú haois i leith (cf. ‘Jeninstown’ (1621)), díol mór spéise gur thug Gaeilgeoir áitiúil ‘baile sheoin’ [Baile Sheoin] mar ainm Gaeilge ar an áit sa bhliain 1837, os coinne *Baile Sheoinín a mbeifí ag súil leis. Mar bharr ar an suntas, féach go bhfuil tacaíocht don leagan eisceachtúil seo le fáil san aon tagairt amháin sa taifead stairiúil a léiríonn ainm Gaeilge na háite, mar atá ‘Ballyshean’ (1563).

Ní bheidh sé d’aga againn, ámh, aon trácht a dhéanamh ar na hainmneacha eile úd a bhfuil gaol de shaghas éigin acu le Brl. John (amhail Jack, Jackett, Jackson, Jackman…), agus beidh orainn Baile Suingean / Saint Johnstown (logainm.ie #1416625) i gContae Dhún na nGall a fhágaint go dtí lá eile.

(Conchubhar Ó Crualaoich & Aindí Mac Giolla Chomhghaill)

Eoin, Seán agus tuilleadh meascáin (Cuid I)
Johnstown mar bhéarlú ar Baile Eoin, Baile Sheáin, Baile Sheoin, Baile Sheonac, Baile Sheonóid, Baile an tSeánaigh…

Dáta: 01/07/2025

Faoi mar a chonaiceamar an tseachtain seo caite, iasacht is ea Eoin (Baiste) a tháinig ó Joannes na Laidine i bhfad roimh theacht na nAngla-Normannach (féach Gaelic Personal Names, D. Ó Corráin & Fidelma Maguire (1981) s.n. Eoin; féach freisin D. Greene, Ériu 35 (1984)), agus é ag freagairt do John (the Baptist) an Bhéarla. Más ea, agus sinn ag déanamh scrúdú ar Baile Eoin / Johnstown (logainm.ie #53384), gar do Dhroichead Eoin i gContae Loch Garman, b’fhéidir go mbeadh fonn orainn a thuairimiú gur cumadh an logainm Gaeilge seo sula dtáinig na hAngla-Normannaigh freisin. Ach ní dócha é. Is fíor gur Eoin atá anseo, seachas Eoghan na nGael: féach an tobar beannaithe Saint John’s Well ar an mbaile fearainn seo, agus féach freisin gurbh é Eoin ba éarlamh do theampall an pharóiste seo atá díreach béal dorais i mBaile Uí Leannáin laistiar (cf. Logainmneacha na hÉireann IV: Ainmneacha na mbailte fearainn, Co. Loch Garman, lch.387). Ó thaobh na tíopeolaíochta de, áfach, ní bheimis ag súil leis an struchtúr ‘baile + ainm naoimh’ in ainm baile fearainn de bhunús na Gaeilge, murab ionann is a mhacasamhail ‘saint’s name + -town’ atá coitianta i logainmneacha Béarla. (Tabhair faoi deara, freisin, gur sa 12ú haois a éiríonn an eilimint baile fíorbhisiúil i logainmneacha (féach Toner, ‘Baile: settlement and landholding in medieval Ireland’, Éigse 34 (2004)).) Tá sampla den struchtúr Béarla sin le fáil sa logainm Johnstown gar don Nás i gContae Chill Dara (logainm.ie #1181). Ní féidir mórán adhmaid a dhéanamh as na tagairtí is luaithe dá maireann, m.sh. ‘Joneston’ (c 1280), ach tá a bhunús soiléir ó na tagairtí do ‘Ecclesia S. Joannis Baptistae’ agus do ‘Ville Sancti Joannis’ féin ar liosta eaglaisí i gCill Dara ón 17ú haois.
Mar sin agus uile, is é is dóichí ná gur ghaelú é an Baile Eoin seo ar logainm de bhunús Angla-Normannach ó cheart .i. *(Saint) Johnstown nó a leithéid, amhail an sampla i gContae Chill Dara. Lonnaigh na hAngla-Normannach go tiubh sa chuid seo de Chontae Loch Garman sna blianta beaga i ndiaidh an ionraidh, ach faoi mar a tharla ar fud na tíre d’fhan an Ghaeilge ina teanga phobail ag na Gaeil, agus níorbh fhada gur iompaigh na Sean-Ghaill féin den chuid is mó i gContae Loch Garman ina nGaeilgeoirí (cf. C. Ó Crualaoich & K. Whelan, Gaelic Wexford 1550 – 1650 [le teacht]; féach freisin C. Ó Crualaoich, ‘Some evidence in Tudor Fiants, Calendar of Patent Rolls and Inquisitions for Irish among families of Anglo-Norman descent in county Wexford between 1540 and 1640’, Studia Hibernica 34 (2006–2007), lgh. 85–110). Is mar gheall ar an nasc sin a moladh Baile Eoin “the town(land) of Eoin (i.e., Saint John)” mar leagan Gaeilge san Ordú Logainmneacha (Contae Loch Garman) – Dréacht 2016.
Ní foláir ná go gcuirfeadh sé mearbhall ar Bhéarlóirí ag féachaint ar na hainmneacha éagsúla Gaeilge seo a leanas agus iad go léir ag tagairt d’áiteanna darb ainm Béarla Johnstown: Baile Sheonac “the town(land) of Seonac” (logainm.ie #55501) gar don Inbhear Mór, Co. Chill Mhantáin; Baile Sheoin “the town(land) of Seon” (logainm.ie #33579) i gContae Lú; Cill Sheanaigh (logainm.ie #9793) i bpar. Chill Mhichíl, Co. Chorcaí; Baile Sheonóid (logainm.ie #38191) gar do Cheanannas, Co. na Mí. Agus ar Saint Johnstown (logainm.ie #47647) i gContae Thiobraid Árann faighimid Baile an tSeánaigh. (Tá cuid acu seo níos intuigthe ná a chéile don Ghaeilgeoir féin, dar ndóigh!)
Agus cén fáth, freisin, go bhfuil a oiread sin samplaí de Baile Sheáin le fáil sna horduithe logainmneacha? Mar is léir ón liosta thuas, agus mar is eol dúinn féin, níorbh é Eoin amháin a bhí ag freagairt do John an Bhéarla. Go deimhin, is beag duine a rithfeadh leo aon rud ach Seán a rá dá bhfiafrófaí díobh “Cad é John ‘as Gaeilge’?” Is amhlaidh a thagann Seán (< NGM Seaghán) na Gaeilge ó Jehan na hAngla-Normainnise (féach Ó Corráin & Maguire, s.n. Seán). Bhí na Gaeil chomh ceanúil sin air mar ainm pearsanta nach bhféadfaí liosta a sholáthar anseo de na logainmneacha Gaeilge go léir ina bhfuil sé le fáil. Níor mhair an tSean-Fhraincis rófhada mar theanga oifigiúil sa choilíneacht, áfach, agus is gearr go ndéanadh na Sean-Ghaill, agus na Nua-Ghaill ina ndiaidh, an t-ainm pearsanta Gaeilge seo Seán a bhéarlú mar John i gcáipéisí oifigiúla (m.sh. ‘John alias Shane O’Doeran’ [Seán Ó Deoráin], Inq. Lag. Car. I 66), rud a dhaingnigh an t-ionannú sin Seán = John atá againn inniu. De dheasca an ionannaithe sin, nuair nach bhfuil aon fhianaise stairiúil againn ar an leagan áitiúil Gaeilge den logainm, is gnách an t-aistriúchán caighdeánach Baile Sheáin a mholadh, amhail Johnstown (logainm.ie #16671) i gContae Bhaile Átha Cliath.
Tá sé d’ádh againn, áfach, go dtagann roinnt fianaise an-spéisiúil anuas chugainn a thaispeánann foirmeacha Gaeilge éagsúla de na logainmneacha seo. Pléifimid cuid den fhianaise seo an tseachtain seo chugainn, ach idir an dá linn luafaimid ceann de na foirmeacha eile is coitianta, mar atá Baile Sheoin “the town(land) of Seon”. Ainm pearsanta is ea Seon – fuaimnithe [ʃoːn] le ó-fada – a fuair na Gaeil ó John an Mheán-Bhéarla. Tabhair faoi deara nach malairt foirme de Seán [< AN Jehan] atá ann i ndáiríre (pace Ó Corráin & Maguire, s.n. Seán); den chuid is mó, chaitheadh an Ghaeilge le Seán agus Seon mar dhá ainm ar leith amach is amach. Tuilleadh faoi seo an tseachtain seo chugainn!

(Conchubhar Ó Crualaoich & Aindí Mac Giolla Chomhghaill)

Eoin Baiste, Oíche Fhéile Eoin agus an sloinne Ó Maoileoin
Teampall Eoin / Saint John’s “the church of Saint John the Baptist”
(féach logainm.ie #2147)

Dáta: 21/06/2025

Radharc coitianta i nGaeltacht Chontae na Gaillimhe an taca seo den bhliain is ea an tine chnámh ar 23 Meitheamh, Oíche Fhéile Eoin. Is cosúil gur aistríodh traidisiún seo na dtinte cnámh go dtí lár an tsamhraidh ó sheanfhéile na Bealtaine, faoi mar a phléigh Kay Muhr san alt cuimsitheach léi ‘Bealtaine in Irish and Scottish Place-Names’ (Journal of Scottish Name Studies 10). Ach sin scéal thairis.

Is é naomh atá i gceist, dar ndóigh, Eoin Baiste. Is ait le rá nach bhfuil an naomh seo luaite in Felire na Naomh nÉireannach, a cuireadh i dtoll a chéile sa 17ú haois mar a bheadh uasdátú ar na seanfhéilirí a thagann anuas chugainn ó ré na Sean-Ghaeilge féin. Anuas air sin, tabharfar faoi deara láithreach gur sna ceantair is mó lonnaíocht Angla-Normannach atá na paróistí atá tiomnaithe don Eoin seo: cuir i gcás sampaí de Paróiste Eoin / Saint John’s i gContaetha Bhaile Átha Cliath, Chill Dara, Chill Chainnigh, Laoise, Luimnigh, Loch Garman agus Phort Láirge (féach logainm.ie). Bhí na Sean-Ghaill luaite leis na paróistí darb ainm Teach Eoin / Saint John’s “the (religious) house of Saint John” (logainm.ie #2112) i gContae Ros Comáin agus Teampall Eoin / Saint John’s “the church of Saint John” (logainm.ie #2147) i mbaile Shligigh. Agus beirt Angla-Normannach, Simon Lumbard agus Hugh Talun, a bhunaigh an phrióireacht in Teampall Eoin / Templeowen (logainm.ie #3548) gar don Tulaigh, Co. Cheatharlach, sa bhliain 1314 (Amharcóir Timpeallachta Stairiúil: CW008-045001).

Is iad na logainmneacha dar chéadeilimint cill “church” is inspéise, b’fhéidir, de na logainmneacha siúd a chomórann Eoin: cuir i gcás Cill Eoin / Killone “the church of Saint John” (logainm.ie #485) gar don Inis i gContae an Chláir. Is sa seanré is mó a bhí an eilimint cill bisiúil agus dá bharr sin is gnách dó tagairt do láthair eaglasta ársa (cf. Pádraig Ó Cearbhaill, Logainmneacha na hÉireann II: Cill i logainmneacha Co. Thiobraid Árann (2007) lch.2). Sa chás seo i gContae an Chláir, áfach, is é láthair eaglasta atá i gceist clochar a bhunaigh Ó Briain ar thailte de chuid na nAgaistíneach timpeall 1189, tar éis teacht na nAngla-Normannach. Tá samplaí eile den chomhlogú cill + Eoin againn i gContaetha Chorcaí, an Dúin, na Gaillimhe agus Phort Láirge. Is furasta é a mheascadh leis an logainm Cill Eoghain “the church of (Saint) Eoghan”, ainmnithe as an naomh dúchasach, atá ábhairín níos coitianta. Is mar a chéile a fhuaimnítear an dá logainm seo Cill Eoin agus Cill Eoghain i nGaeilge an lae inniu, gan amhras, agus is minic a bhímid ag brath ar fhianaise stairiúil agus ar fhianaise thánaisteach eile amhail dátaí pátrúin, más ann dá leithéid. (Maidir leis an litriú oifigiúil béarlaithe, is amhlaidh a rinne an tSuirbhéireacht Ordanáis iarracht Killone a úsáid i gcomhair Cill Eoin agus Killowen i gcomhair Cill Eoghain, de réir bhreithiúnas na scoláirí Gaeilge sa Rannóg Topagrafaíochta. Ní i gcónaí a bhí an breithiúnas sin cruinn ag an am, cheal fianaise.)

Baineadh úsáid as teideal iomlán an naoimh, dála an scéil, in ainm Gaeilge an bhaile fearainn Gráinseach Eoin Baiste / Baptistgrange “the grange of Saint John the Baptist” (logainm.ie #47624) i gContae Thiobraid Árann: ‘grainseach Eóin Baiste’ (1840), logainm eile de bhunús Angla-Normannach is cosúil.

Is léir, más ea, go raibh na hAngla-Normannaigh an-cheanúil ar Eoin Baiste mar naomh. Ach ní hionann sin is a rá nach raibh urraim ag na sean-Ghaeil dó roimhe sin, agus go deimhin tá fianaise ainmeolaíochta againn a thugann a mhalairt le fios. Luamar cheana nach raibh Eoin Baiste luaite sa leagan d’Fhéilire na Naomh ón 17ú haois. Ach féach go bhfuil tagairt dó le fáil i bhFéilire Aonghasa [Félire Óengusso Céili Dé] (*c.*830) .i. ‘Ríg-gein Iohain baptaist…’ [Breith ríoga Eoin Baiste…], faoin dáta 24 Iúil [recte 24 Meitheamh]. (Tagann Eoin ó Johann an Bhíobla Laidine, murab ionann is na hainmneacha pearsanta Seon agus Seán a tháinig isteach leis na hAngla-Normannaigh: gaelú iad ar John an Bhéarla agus Jehan na Fraincise, faoi seach.) Ní hionann seo is cruthúnas ar chultas dúchasach, ar ndóigh, mar tá go leor naomh eachtrannacha eile nach é atá luaite san Fhéilire luath seo nár adhradh riamh sa tír seo. Ach is amhlaidh atá fianaise láidir againn ar chultas Eoin Bhaiste in Éirinn na Luath-Chríostaíochta, is é sin, sa sloinne Ó Maoileoin “descendant [lit. grandson] of the follower of Saint John” (Brl. Malone de ghnáth). An réimír Ó [MG Úa] atá tábhachtach anseo, mar ní raibh an mhír sin bisiúil i gcumadóireacht sloinnte tar éis teacht na nAngla-Normannach. (Is leis an réimír mac “descendant [lit. son] of…” a chumtaí sloinnte nua as an tréimhse sin amach, m.sh. Mac Seáin [Brl. McShane], cé is moite de dhornán sloinnte gan réimír ar bith, amhail Caomhánach [Brl. Kavanagh (ach béarlaíodh cúpla sloinne eile mar Kavanagh freisin)].) Dá bhrí sin, léiríonn an sloinne seo Ó Maoileoin go raibh cultas adhraithe Eoin i measc na nGael abhus roimh theacht na nAngla-Normannach. Tá an sloinne féin bunaithe ar an ainm pearsanta Maoileoin [MG Mael Eóin] (eDIL s.v. 3 Mael (c); cf. ‘Maoileoin, epscop acus angcoiri’ [easpag agus ancaire] i bhFéilire na Naomh nÉireannach faoin dáta 20 Deireadh Fómhair).

Tarraingíonn de Bhulbh aird ar theaghlach mór le rá dar sloinne seo a bhí ina n-easpaig agus ina n-abaí ar Chluain Mhic Nóis (SGG s.v. Ó Maoileóin). Ní raibh Muintir Mhaoileoin teoranta don láthair seo i Lár Tíre, áfach. Tá tagairtí deimhnitheacha do chléirigh den sloinne céanna a bheith gníomhach i ndeoisí Chluain Fearta, Chill Dálua agus Thuama, agus tagairtí measartha cinnte in áiteanna eile nach iad (féach Calendar of Papal Registers, passim). I gcuid de na tagairtí seo faighimid cuntais ar dhíolúine nó dispeansáid speisialta á chur ar fáil do chléireach toisc gur shagart a athair agus bean gan phósadh a mháthair. Luamar cheana go raibh na díolúintí seo chomh coitianta in Éirinn gur léir gur ghairm í an tsagartacht a chuirtí ar aghaidh ón athair don mhac in eaglais na nGael! D’eascair teaghlaigh ‘eaglasta’ as an nós seo, nós a mhair i bhfad tar éis don Róimh an mhóid aontumha a bhrú mar pholasaí oifigiúil tríd an gcuid eile den Eaglais. Tháinig an traidisiún anuas go dtí an nua-aois féin, gur bualadh an buille scoir ar an sochaí Gaelach sa 16ú agus sa 17ú haois. Cuir i gcás litir ón bpápacht dar dáta Eanáir 1412, a shonraigh go raibh ardú céime le bronnadh ar chléireach darbh ainm Dónall Ó Maoileoin (Donald Omulluyn), as deoise Chill Dálua, ‘to all, even holy orders and [to] hold a benefice … of Castro Conayng’ [Caisleán Uí Chonaill / Castleconnell (logainm.ie #31374)]. Ach níorbh fhada roimhe sin a bhí dispeansáid speisialta faighte ag an Dónall seo, agus é ina mhac do shagart le bean gan phósadh (Calendar of Papal Registers VI, lgh.254–270). Bhí an dispeansáid chéanna faighte ag Seán/Eoin Ó Maoileoin (John Omuleoyn), sagart de chuid dheoise Thuama, sular bronnadh reachtaireacht Mhaigh Charnáin (logainm.ie #217) (‘Magcarnana’) air i 1422 (Calendar of Papal Registers VII lgh.228–229). Tabhair faoi deara gur tháinig an follúntas chun solais nuair a cailleadh an seanreachtaire Maolmhuire Ó Maoileoin (Maurianus Omuleoyn): is maith an seans gurbh eisean athair an fhir nua féin! (Thugtaí Maurianus/Marianus mar laidiniú ar an ainm pearsanta Maolmhuire [MG Mael Muire], a bhí coitianta go leor i measc an chléir le linn na tréimhse seo. Baineadh úsáid as freisin mar ainm (eaglasta) laidinithe don ardeaspag Chaisil, Mairín Ó Briain (†1236) (AIF anno 1238), ar dhíspeagadh díreach é Mairín ar ainm na Maighdine Muire (SG/MG Maire).)

Rud eile a luamar go minic sna nótaí seo is ea an easpa sloinnte Gaelacha in ainmneacha na mbailte fearainn, nuair nár thógtha ar dhuine a bheith ag súil lena mhalairt. De réir an taighde atá déanta againn le tamall maith anuas, má thagann sloinne Gaelach i gceist, is gnách gur teaghlach gairmiúil léannta a bhí i gceist tráth – pé acu cléireach, dlíthiúil, liteartha, nó mar sin de – toisc gurbh iad na teaghlaigh seo a d’fhaigheadh na coinníollacha is fearr, ó thaobh sealbhaíochta talún de, i gcomórtas leis na Gaeil eile. (Féach C. Ó Crualaoich, ‘Townland and Defunct Placenames in Sligo: Evidence for Surnames in the Historical Forms of Townland and other Placenames’ (Part I), Sligo Field Club Journal, 3 (2017); (Part II), Sligo Field Club Journal, 4 (2019).) Ná cuireadh sé aon iontas orainn, más ea, go bhfuil an sloinne seo Ó Maoileoin – agus an oidhreacht láidir eaglasta aige mar a chonaiceamar thuas – le fáil in ainmneacha bailte fearainn. Tá Baile Uí Mhaoileoin “the town(land) of Ó Maoileoin” le fáil faoi dhó, agus é béarlaithe Ballyvelone i gContae Chorcaí (#9890) agus Ballymalone i gContae an Chláir (#7768). Is é is dóichí gur bronnadh na tailte ar na teaghlaigh seo de dheasca a stádais ghairmiúil.

(Conchubhar Ó Crualaoich & Aindí Mac Giolla Chomhghaill)

Ceann Léime / Loop Head “headland of (the) leap”
(féach logainm.ie #104201)

Dáta: 09/06/2025

Tabhair faoi deara nach luaitear príomhlaoch úd na seanscéalta Cú Chulainn in aon ainm baile fearainn in Éirinn go bhfios dúinn. Tá tagairtí le fáil dó, áfach, i gcuid mhaith logainmneacha nach ainmneacha riaracháin iad. (Tá sé de nós againn mionlogainmneacha a thabhairt ar a leithéid cé go bhfuil cuid de na gnéithe aiceanta is mó in Éirinn ina measc!)

Tógaimis mar shampla Ceann Léime “headland of (the) leap” (logainm.ie #104201) i gContae an Chláir. Bhí an t-ainm Gaeilge sin fós le clos ó bhéalaibh chainteoirí dúchais Chorca Bhaiscinn isteach i lár an 20ú haois. Ach bhí clú agus cáil air ar an áit chéanna tráth dá raibh faoin ainm Léim Chon Culainn “the leap of Cú Chulainn”. Sa téacs Meán-Ghaeilge Cert Ríg Caisil (‘Ceart Rí Chaisil’) (c 1100) deirtear linn go síneann Corca Bhaiscinn ‘ó tá Lém Chon Culainn co Clár Átha Dá Chara’ .i. ó Léim Chon Culainn go Droichead an Chláir (#1412543). Más ea, díol spéise go bhfuil an t-ainm ‘nua-aimseartha’, más maith leat, le fáil cheana féin sna foinsí béarlaithe is luaithe dá dtagann anuas chugainn: cuir i gcás ‘Can Leame’ ar léarscáil Boazio Irlandiæ accvrata descriptio (a foilsíodh den chéad uair i 1599). Dar ndóigh, is é Loop Head a thugtar air as Béarla sa lá atá inniu ann, cé go mbeifí ag súil le *Leap Head más aistriúchán é sin ar an ainm Gaeilge. Is maith mar a chuir file molta na Sionainne é, agus é ag scríobh ag deireadh an 18ú haois: ‘Dá gcailltí an Ghaeilge léirbhinn mhilis / Cá bhfaighthí an teangaí ná an fear eolais / A gheobhadh amach le grinneas céille / Gurb ionann “Loop Head” is Ceann Léime?’ (caighdeánaithe as téacs in eagar ag Ó Tuathail, Éigse VI lch.237). (B’fhéidir go dtiocfaimid ar ais chuige seo, mar níl an cheist sin rófhada ó bhaile ó ábhar an nóta seo idir chamáin!)

Ar aon chuma, tá Cú Chulainn caomhnaithe in ainmneacha gnéithe eile nach bhfuil chomh suntasach le Ceann Léime ná baol air, mar shampla, an dá charn i gCorca Dhuibhne (díreach lasmuigh de Ghaeltacht an lae inniu) darb ainm beirt Tigh Chú Chulainn / Cuchullin’s House (logainm.ie #101129; #1414794). Tabhair faoi deara foirm an tuisil ghinidigh Chú Chulainn anseo (forcheartaithe ag Seán Ó Donnabháin go ‘…Conchulain’ in Ainmleabhair na Suirbhéireachta Ordanáis), rud a thugann le fios go bhfuil na hainmneacha seo i bhfad níos déanaí ná Léim Chon Culainn. Agus tá an laoch céanna luaite i roinnt logainmneacha eile i seanlitríocht na hÉireann nach dtagann anuas chugainn, agus ar chumadóireacht ghlan ab ea cuid acu an chéad lá! I mBinn Éadair bhí áit darbh ainm Bern Chon Culaind [Bearn(a) Chon Culainn] “the gap of Cú Chulainn”. I dTeamhair na Mí a bhí na háiteanna seo a leanas, más fíor: Córus Cind Chonchulainn [Córas Cinn Chon Culainn] “the measure of the head of Cú Chulainn”, Láthrach Scéith Con Chulainn [Láithreach Scéith Chon Culainn] “the site of the shield of Cú Chulainn” agus Méide Con Chulainn [Méidhe Chon Culainn] “the (decapitated) neck of Cú Chulainn”! (Bhí na háiteanna seo suite in aice Ráth Chonchúir Mhic Neasa, ainmnithe as an rí úd ar throid Cú Chulainn chomh cróga sin ar a shon, mar a luamar i nóta cheana.) Deirtear linn go raibh na háiteanna seo a leanas le fáil timpeall ar Chontae Lú an lae inniu, fód dúchais Chú Chulainn, nó Séadanta mar a bhí: Echlasc Ech Con Chulainn [Eachlasc Each Con Culainn] “the horse-shelters of Cú Chulainn” in aice Dhún Dealgan agus Grellach Con Chulainn [Greallach Chon Culainn] “the miry place of Cú Chulainn” in aice Bhaile Átha Fhirdhia. (Tá Baile Átha Fhirdhia luaite go tragóideach le Cú Chulainn chomh maith, dar ndóigh.) (Le haghaidh logainmneacha stairiúla, dála an scéil, féachaigí DIAS E-Onomasticon – leagan Uí Chorráin den Onomasticon Goedelicum (1910) – agus dar ndóigh an tsraith nua Foclóir Stairiúil Áitainmneacha na Gaeilge.)

Faighimid Ceann Léime eile suas an cósta beagán i gCúige Chonnacht. Agus go deimhin tá ainm aisteach Béarla ar an gceann seo freisin. Ceann Léime / Slyne Head (logainm.ie #1165703) i gContae na Gaillimhe atá i gceist gan amhras. Tá tagairt luath go leor ó pheann Ruairí Uí Fhlaithbheartaigh i 1684 a dheimhníonn an fhoirm Ghaeilge dúinn: ‘Ceann leime’ in A Chorographical Description of West or H-Iar Connaught written A.D. 1684 by Roderic O’Flaherty. Níl aon rólocht ar an litriú béarlaithe ‘Can Leame’ a fhaighimid ar na léarscáileanna luatha roimhe sin: is mar sin atá sé ag Boazio (féach thuas) agus ar The Province of Connaught with the City of Galway described (c 1610) le John Speed freisin. Ach dála an logainm eile úd i gContae an Chláir, níor ghreamaigh an leagan sin sa chaint as Béarla. Slyne Head ainm Béarla an lae inniu air, nach léir a bhunús: scríobhann an Flaithbheartach ‘Slimhead’ agus ‘Slimehead’ (1684), rud a thugann le fios b’fhéidir go bhfuil sé bunaithe ar an leathaistriúchán *Lem Head. Ach d’fhéadfadh sé nach bhfuil baint dá laghad aige leis an logainm Gaeilge.

Mar an gcéanna le Ceann Léime Chontae an Chláir, tá seanainm na léime a thug ainm do Cheann Léime Chontae na Gaillimhe ar eolas againn! Is éard a bhí ann Léim Lára “mare’s leap” < láir ‘capall baineann’ (féach Éamonn Ó Tuathail, ‘Léim Lára’, Éigse VI, lgh. 155-156; A. B. Taylor, ‘Léim Lára – Ceann Léime’, Éigse IX, lgh. 30-31). Díol suntais go raibh an ceann tíre seo chomh tábhachtach sin do mhairnéalaigh go bhfuil sé le fáil sa Landnámabók – seaninsint ar lonnaíocht na Lochlannach san Íoslainn – mar Jǫlduhlaup, a chiallaíonn léim lárach .i. “mare’s leap” freisin! Is spéisiúil an focal jalda “mare” anseo, mar ba fhocal fileata amháin é de réir gach dealraimh, os coinne merr, an gnáthfhocal ar láir “mare” (Icelandic English Dictionary, Oxford (athchló 1962)). Pé duine a d’aistrigh Léim Lára go Jǫlduhlaup, mar sin, níorbh aon iarracht ad hoc é, agus is léir gur thuigeadar an Ghaeilge!

Níorbh é seo an t-aon sampla amháin de Shean-Lochlainniseoirí ag plé le logainmneacha Gaeilge in Éirinn, ná baol air! I ndeisceart Chontae Bhaile Átha Cliath atá an t-oileáinín Deilginis (logainm.ie #17503). Tugtar Dalkey air seo as Béarla inniu, ainm a thagann as Dálkøy na Sean-Ioruaise. Ach níl ansin ach aistriúchán eilimint ar eilimint ar an logainm Gaeilge a fuaireadar rompu .i. Meán-Ghaeilge delg > dálk ‘dealg’ agus inis > øy ‘oileán’. Ag fanacht i measc oileán Bhaile Átha Cliath, féach nach ‘Súil na hÉireann’ is brí le Ireland’s Eye, an t-ainm Béarla ar Inis Mac Neasáin “the island of the sons of Neasán” (logainm.ie #17542). Tagann an t-ainm Béarla ó leagan Sean-Ioruaise d’ainm Gaeilge eile a bhí air tráth .i. Inis Éireann “the island of Éire”, ina bhfuil an t-ainm pearsanta (mná) Éire, gen. Éireann (Mid.Ir. Ériu, gen. Érenn). Ach bhain na Lochlannaigh míthuiscint as an ainm sin faoi mar a bheadh ainm na tíre féin .i. Éire ann. Tá samplaí eile luaite ag Dónall Mac Giolla Easpaig, ‘L’influence Scandinave sur la Toponymie Irlandaise’, in É. Ridel (ed.), L’Héritage Maritime des Vikings en Europe de l’Ouest (Caen, 2002) lgh. 441‒82.

Tá na logainmneacha seo a léiríonn an tSean-Ioruais ag plé leis an Meán-Ghaeilge fíorthábhachtach maidir le stair teangeolaíochta na hÉireann, mar go léiríonn siad go raibh cur amach ag na Lochlannaigh is luaithe dá dtáinig anseo ar theanga dúchasach na nGael. Is maith is eol dúinn an ról a d’imir na Lochlannaigh chéanna in Éirinn nuair a shocraíodar síos thar na glúinte – idir pholaitíocht, chogadh agus chultúr – agus dá bhrí sin is díol suime nár fhágadar ach cúpla dosaen logainmneacha dá gcuid féin sa tír ar fad (cf. Mac Giolla Easpaig, ibid.). Rud is spéisiúla fós, cé ‘s moite de dhornán beag bídeach, níor ghlac na Gaeil leis na logainmneacha nua seo de bhunús na Sean-Ioruaise: cuir i gcás Port Láirge, an t-ainm Gaeilge a bhí ann roimh na Lochlannaigh agus atá in úsáid fós, beag beann ar an ainm nua Veðrafjǫrðr (a thug Waterford sa Bhéarla). Tá an scéal seo bunoscionn ar fad ó logainmneacha nan Eilean Siar (nó nan Innse Gall!) in Albain, mar nach bhfuil aon easpa samplaí de logainmneacha Sean-Ioruaise agus iad seanghaelaithe.

Tagann a bhfuil de logainmneacha Sean-Ioruaise anuas chugainn tríd an mBéarla, mar sin, den chuid is mó. Ní hionann seo is a rá gur iarr na hAngla-Normannaigh na leaganacha neamh-Ghaelacha de na logainmneacha seo d’aonghnó ó Lochlainniseoirí nuair a tháinig siad i dtír in Éirinn! Cé gur cosúil go raibh corrchainteoir Lochlainnise fós le fáil i mBaile Átha Cliath isteach sa 12ú haois (cf. Ó Corráin, ‘Old Norse and medieval Irish: bilingualism in Viking-age Dublin’, Dublin and the medieval world (2009), agus buntaighde Bugge, Nordisk sprog og nordisk nationalitet i Irland (1905)), tá formhór na fianaise ar son iad a bheith seanghaelaithe faoin tráth seo, rud a luífeadh go maith leis an easpa logainmneacha a d’fhágadar ina ndiaidh. (Go bunúsach, sna foinsí is luaithe de chuid na nAngla-Normannach, déantar tagairt do leithéidí Mackthorkel (< Mac Torcaill < Thorkel), ní do Thorkelsson; tá foirmeacha gaelaithe d’ainmneacha na Lochlannach le fáil, leis, i logainmneacha Gaeilge na linne.) Sa chomhthéacs seo a chaithfimid a thabhairt faoi deara gur ar feadh an chósta amháin atá na logainmneacha Lochlainnise a phioc na hAngla-Normannaigh suas: gobanna tíre, cuanta is oileán a bhí ar eolas go forleathan ar fud Mhuir Éireann le cúpla glúin anuas cheana féin, ‘in the lingua franca of Ostman sailors and merchants’ chun focail Uí Chorráin a úsáid.

Míniú amháin a d’fhéadfadh a bheith ar easpa mhór na logainmneacha Sean-Ioruaise in Éirinn ná gur iompaigh na lonnaitheoirí Lochlannacha ar an nGaeilge go han-luath. Ach d’fhéadfaimis féachaint sa mhalairt treo freisin. Dá mb’amhlaidh go raibh Gaeilge éigin acu sular lonnaíodar anseo – mar shampla, trí ghaolta fola le Gaeil na hAlban – ní bheadh mórán call orthu logaimneacha nua a chumadh an chéad lá. (B’ann do ghrúpa ar leith a dtugann na seanfhoinsí Gallgoídil (NG Gall-Ghaeil) orthu ach is cosúil go raibh a líon siúd róbheag chun tionchar ginearálta a bheith acu.) Is beag tagairtí iontaofa a thagann anuas chugainn ó na hannála, ar an drochuair, agus tá an anailís ar an bhfianaise sna logainmneacha an-chasta. Tiocfaimid ar ais chuig an ábhar inspéise seo an tseachtain seo chugainn.

[Conchubhar Ó Crualaoich & Aindí Mac Giolla Chomhghaill]

Poc fada ar an bhfaiche
An Fhaiche / Faythe
“the open space in front of (ancient) fort or city”; “the green”; “the plain”
(féach logainm.ie #2620; #54433)

Dáta: 02/06/2025

Tá Craobh na hÉireann tagtha arís! Toisc gur phléamar go leor logainmneacha a bhaineann leis an iománaíocht an taca seo anuraidh, i mbliana pléifimid nasc inspéise idir ceann de na clubanna is cáiliúla i gContae Loch Garman agus an gaisce iomána is mó cáil i litríocht na hÉireann. Ar na réamhscéalta le Táin Bó Chuaille (SG Táin Bó Cúalnge) (“the cattle-raid of Cuaille / Cooley”) tá scéilín faoin mbuachaill darb ainm Seádanta a theacht go dtí Eamhain Mhacha (logainm.ie #56153; placenamesni.org Eamhain Mhacha), rítheach Chonchúir mhic Neasa, rí Uladh, go ndeachaigh sé i gcomórtas iomána le macra na cúige sin. (Sétanta litriú ainm an leaid úd sa tSean-Ghaeilge, gan amhras, ach seachnóimid é sin anseo ar eagla go bhfuaimneodh daoine é ar nós ainm an chainéil spóirt .i. /səˈtanˌta/!) Sa leagan den scéal atá sa Leabhar Laighneach, deirtear linn gur tharla an cluiche seo for faidche na hEmna ‘ar fhaiche na hEamhna [.i. Eamhain Mhacha]’. Is léir ón gcomthéacs seo gur thagair faiche don talamh leibhéalta lasmuigh de rítheach Chonchúir: féach samplaí eile in eDIL s.v. faithche, faidche. (Déantar tagairt do faidche na hEmna i seanscéalta eile freisin, m.sh. Aided Chonchubair.) Is ag Séadanta a bhí an bua, ar ndóigh, agus níos déanaí sa scéal bhí sé i mbun camáin ar an bhfaiche arís gur thuill sé ainm nua dó féin .i. Cú Chulainn. (Ní thabharfaimid aon spoilers anseo!)

Ach ní raibh an focal seo faiche teoranta don chiall chúng sin amháin, sa Nua-Ghaeilge ná sa tSean-Ghaeilge. Ar an réimse bríonna atá le sonrú air sa nualitríocht tá ‘báinseach, bán, plásóg; páirc nó áit imeartha’ (AFB s.v. faiche), chomh maith le “public square, courtyard; green meadow; playingfield” sa tseanlitríocht (eDIL s.v.) Ní hionadh ar bith é, mar sin, go dtagann faiche i gceist i gcuid mhaith ainmneacha bailte fearainn i ngach cearn den tír (féach Gluais, logainmn.ie s.v. faiche). Bheartaigh an tSuirbhéireacht Ordanáis ar na leaganacha béarlaithe seo a leanas ar shamplaí den logainm simpléacsúil An Fhaiche: Faha i gContaetha Chiarraí, Chorcaí, Luimnigh, Phort Láirge agus Thiobraid Árann; Fahy i gContaetha an Chláir, na Gaillimhe, Liatroma, na Mí, Chill Chainnigh agus Uíbh Fhailí; Foygh i gContae an Longfoirt mar Foygh; agus Foy ar shampla éiginnte i gContae Chill Dara.

Aidiachtaí is mó a cháilíonn faiche in ainmneacha bailte fearainn. Cuir i gcás An Fhaiche Bheag “the small green” nó “the green, small [.i. foroinn]”, atá béarlaithe mar Fahy Beg i gContaetha Mhaigh Eo (logainm.ie #37225) agus an Chláir (logainm.ie #7430), Fahybeg (logainm.ie #36397) [sampla eile] i gContae Mhaigh Eo, agus Foy Beg (logainm.ie #56616) i gContae Ard Mhacha. Tá a mhalairt seo An Fhaiche Mhór le fáil agus é béarlaithe mar Fahamore (logainm.ie #22522) i gContae Chiarraí, Fahymore (logainm.ie #29294) i gContae Liatroma, Fahy More (logainm.ie #37226) i gContae Mhaigh Eo, agus Foy More (logainm.ie #56617; cf. placenamesni.org An Fhaiche Mhór) i gContae Ard Mhacha. Cuirtear aidiachtaí datha leis freisin, m.sh. An Fhaiche Liath / Fahalea “the grey green” (logainm.ie #10936) i gContae Chorcaí, agus An Fhaiche Bhán / Fahavane “the white green” (logainm.ie #10936) agus Fahaduff / An Fhaiche Dhubh “the black green” (logainm.ie #24681) i gContae Chiarraí. (Tá cuma ait ar chuid de na haistriúcháin Bhéarla seo tharla an focal green a bheith débhríoch, ach níl a leithéid le sonrú ar na logainmneacha Gaeilge dar ndóigh.)

Is féidir le faiche feidhmiú mar eilimint cháilithe é féin, freisin. Sa logainm Lios na Faiche / Lisnafaha (logainm.ie #6930) i gContae an Chláir, seans gur thagair sé don talamh díreach lasmuigh den lios, amhail an úsáid ársa a chonaiceamar i scéal Shéadanta thuas. Ach féach brí eile leis i gcás Ceann na Faiche / Cannafahy (logainm.ie #26146) i gCallainn / Callan, Co. Chill Chainnigh: fuair an baile fearainn sin ainm ó bheith suite ar an taobh thall d’Fhaiche an Aonaigh. (Tá go leor tagairtí don áit seo ag Amhlaoibh Ó Súilleabháin sa dialann a scríobh sé sa 19ú haois.) Gnéithe éagsúla atá faoi thagairt sna logainmneacha seo a leanas: na samplaí éagsúla de Baile na Faiche “the town(land) of…” béarlaithe Ballynafeigh (logainm.ie #62052) agus Ballynafie (logainm.ie #62921) i gContae Aontroma agus Ballynafagh (#26086) i gContae Chill Dara; Log na Faiche / Lugnafaha “the hollow of…” (logainm.ie #37232) i gContae Mhaigh Eo; agus Corr na Faiche / Cornafaghy “the round hill of…” (logainm.ie #40600) i gContae Mhuineacháin.

Mar le focail dhíorthaithe de, díol spéise nach dtagann faichín (leis an iarmhír dhíspeagtha -ín) i gceist in ainmneacha bailte fearainn, cé go bhfuil samplaí againn i measc mionlogainmneacha Chúige na Mumhan: m.sh. Faichín / Faugheen (#67199) agus Crois Fhaichín / Faheen Cross Roads (#67198) i gContae Thiobraid Árann (gan aon ghaol lena chéile), Teampall an Fhaichín / Faugheen Church (#1436460) i gContae Phort Láirge agus an páircainm éiginnte An Fhaichín(?) (#1420588) i nGaeltacht na nDéise sa chontae céanna. Ar an láimh eile, tá ainmneacha bailte fearainn ina bhfuil faicheog, leis an iarmhír -óg a bhfuil brí chnuasach léi (“place abounding in greens”) nó, rud is dóchúla anseo b’fhéidir, brí dhíspeagtha (“the little green”). San fhoirm iolra Na Faicheoga a fhaightear é seo agus é béarlaithe mar Fihoges i gContae an Longfoirt (logainm.ie #33157) agus Foyoges (logainm.ie #44485) i gContae Shligigh.

Tabhair faoi deara na leaganacha Béarla de na logainmneacha seo thuas; is béarlú foghrúil ar na logainmneacha Gaeilge iad go léir, agus cuid acu níos fearr ná a chéile ag cur fuaimniú áitiúil na bhfocal Gaeilge faiche, faichín, faicheog in iúl. Ach tá cúpla ainm baile fearainn bunaithe ar an bhfocal faiche sa Ghaeilge go dtáinig leaganacha Bhéarla chun solais nach mbeifí ag súil leis. Tá brí agus bunús an logainm Gort na Faiche (logainm.ie #26167) i gContae Chill Chainnigh an-shoiléir .i. “the field of/at the green” (‘Gortnefahe’ 1538). Ach tháinig ainm eile chun tosaigh i measc Béarlóirí, mar atá Haggard (‘the haggard’ 1555). Meascadh an t-agard seo leis an bhfaiche a bhí i gceist san ainm Gaeilge am éigin le linn an 17ú/18ú haois chun ainm Béarla an lae inniu Haggartsgreen a thabhairt. Ach tá sé inspéise gur gaelaíodh an t-ainm nua sin féin, go dtugtaí Faiche an Agaird ar an áit sa Ghaeilge freisin! (Níl ansin ach aistriúchán ar an ainm déanach Béarla, ar ndóigh, ach féach go raibh a bhunús ligthe i ndearmad ag lucht na Gaeilge faoin 19ú haois, le haistriú bhéim an ghotha go dtí an siolla deireanach: ‘fatha na ccárd’ (1838) a bhreac taighdeoirí na Suirbhéireachta Ordanáis, agus ‘Fatha-na-gárda’ (1833) an litriú a bhí ag Amhlaoibh Ó Súilleabháin féin.)

Ach más réaduithe suntasacha ar an bhfocal Gaeilge faiche atá uait, ní mór aghaidh a thabhairt ar Chontae Loch Garman. I bparóiste Theach Coimseáin i ndeisceart an chontae sin atá an baile fearainn darb ainm An Faiche / Faythe (logainm.ie #54433): ‘the Faigh’ (1579), ‘Faith’ (1716). Tá an t-ainm ceannann céanna (leis an alt) in úsáid sa Bhéarla mar ainm áitiúil ar Pharóiste Mhichíl na Faiche i mbaile Loch Garman .i. Saint Michael’s of Feagh (logainm.ie #2620), is é sin, The Faythe. Is é ‘le ffaghe’ (1461x1483) an tagairt is luaithe dá dtagann anuas, ach féach an litriú ‘Faythe’ i Leabhar na nDeachúna (c. 1830). Ach díol mór suntais an fuaimniú traidisiúnta atá ag muintir na háite air .i. /ˈfaiɣth/, /faəɣth/ nó /faigth/ (mar a bheadh Faaghth, Fayghth ann!). Ní deirtear /feːθ/, /feːt̪/ riamh, cé gurb in a mbeifí ag súil leis ón litriú áitiúil. Is cosúil gur chaomhnaigh muintir na háite béarlú an-luath ar fhuaimniú an fhocail mhalartach MG faichthe /faxʹθʹə/ – an carn /xʹθʹ/ réadaithe mar /ɣtʰ/ – agus gur bhéarlú é sin ar an logainm de réir mar a bhí sé cloiste ag na hAngla-Normannaigh is luaithe dá dtáinig go hÉirinn.

Ach cén bhaint atá aige seo le Cú Chulainn in Eamhain Mhacha? Bhuel, tá An Fhaiche / The Faythe (Saint Michael’s of Feagh) suite díreach lasmuigh de sheanbhalla bhaile Loch Garman, rud a thugann le fios go mb’fhéidir go raibh an tseanbhrí “open space in front of a fort, residence” le faiche tráth ar ainmníodh é. Cuireann sé seo Eamhain Mhacha i gcuimhne dúinn, cinnte, an áit a ndearna Séadanta gaisce iomána ar an bhfaiche. Ach thairis sin, bíodh a fhios agaibh go bhfuil An Fhaiche / The Faythe i mbaile Loch Garman báite san iománaíocht freisin! Ruagairí na Faiche (The Faythe Harriers) is ainm don chlub anseo, agus tá ainm in airde acu ar fud an bhaile (agus an chontae) mar gheall ar an iomáint. Ar na laochra a d’imir ar son na Ruagairí thar na blianta tá Labhrás Ó Gormáin (Larry O’Gorman), Iománaí na Bliana 1996. Ach is é Lee Chin an t-iománaí is mó le rá sa lá atá inniu ann, gan amhras, agus an club – agus go deimhin an contae ar fad – ag brath air ó bhliain go bliain. Mar sin, cé gur baineadh úsáid as an teideal Cú Chulainn’s Son cheana, in amhrán faoin iománaí eile iomráiteach Nicky Rackard ó Ráth an Iúir faoi na Staighrí Dubha, cé aige is fearr atá sé tuillte inniu ná ag Lee Chin, is a rá gur gaiscíoch eile iomána é ar an bhFaiche!

Conchubhar Ó Crualaoich & Aindí Mac Giolla Chomhghaill

Copóga
Cúil na gCopóg / Coolnagoppoge
“the recess, nook of the docks”
(féach logainm.ie #41640)

Dáta: 26/05/2025

Neanta, cnuasainm ar neantóga, a bhí á phlé againn an tseachtain seo caite. Más ea, ní haon iontas gur copóga a bheidh á bplé againn an tseachtain seo: Neantóg a dhóigh mé, copóg a leigheas mé!, mar a mhúintear sa naíonra. Ní i dtraidisiún na Gaeilge amháin atá an cháil seo luaite leis an gcopóg, ar ndóigh, cé go bhfuil sé gan bunús dá laghad san eolaíocht. Is fíor, ámh, go mbíonn an dá phlanda sin ag fás in éineacht le chéile go minic .i. an neantóg taobh leis an gcopóg. (Seans go dtabharfaidh tú é seo faoi deara an chéad uair eile a dhófar thú, nuair a bheidh an pléascadh mionnaí thart.) Dála na neantóg, tá go leor samplaí againn de copóg in ainmneacha bailte fearainn, mar a phléifimid anois.

An chéad rud a thugaimid faoi deara faoin eilimint copóg ná comhlogú (collocation) leis an aicmitheoir (generic element) cúil “nook, recess”. Faighimid Cúil na gCopóg “the recess, nook of the docks” mar ainm baile fearainn i gContaetha Thiobraid Árann (logainm.ie #47726), Chiarraí (logainm.ie #22482; #22828; #22974), Cheatharlach (logainm.ie #3245), Chill Chainnigh (logainm.ie #26563) agus Phort Láirge (logainm.ie #50347). (Is mar Coolnacoppoge a béarlaíodh na logainmneacha ar fad, seachas an chéad cheann i dTiobraid Árann ar athbhaisteadh Springhill air sa 19ú haois.) Níl ach sampla amháin eile de Cúil na gCopóg lasmuigh de Leath Mhogha, mar atá i gContae Aontroma, ach níl an éagothroime chéanna le brath ar dháileamh na logainmneacha le copóg i dteannta le heilimintí eile. Is i Leath Choinn do na logainmneacha seo a leanas: Leithcheathrú na gCopóg / Lecarrownagappoge “the half-quarter (land measure) of…” (logainm.ie #20057) i gContae na Gaillimhe; Mín na gCopóg “the level ground of…” (logainm.ie #14432) agus Srath na gCopóg “the river valley of…” (logainm.ie #14712) i nGaeltacht Thír Chonaill; agus Cluain na gCopóg / Cloonnagoppoge “the (wet) pasture of…” (logainm.ie #34810) i gContae Mhaigh Eo. (Thairis sin, tá dhá cheann eile le cur san áireamh, is dócha, i gContaetha an Dúin agus Thír Eoghain.) Tá tuilleadh samplaí le fáil ó dheas arís: Cnoc na gCopóg / Knocknaguppoge “the hill of…” (logainm.ie #27031) i gContae Chill Chainnigh; Tuairín na gCopóg / Tooreennaguppoge (logainm.ie #10621) i gContae Chorcaí agus Tuar na gCopóg / Toornagoppoge (logainm.ie #49960) i gContae Phort Láirge, a bhfuil an focal tuar “bleaching-green; lea-field” iontu (FGB s.v. tuar). Agus ní bheadh aon fheirmeoir néata sásta leis an sampla deireanach Goirtín na gCopóg / Gorteenaguppoge “the (little) field of the docks” (logainm.ie #8030), ainm baile fearainn i gContae an Chláir!

Tabhair faoi deara nach liosta iomlán uileghabhálach é seo, mar is ann do thuilleadh beag fós nach iad. (Tabhair faoi deara, freisin, nach nglacann an Brainse Logainmneacha freagracht as cumhacht leighis na gcopóg a fhásann in aon áit atá luaite thuas.)

Conchubhar Ó Crualaoich & Aindí Mac Giolla Chomhghaill

Nimh san ainm
Coill Neantóige / Kilnantoge
“wood of (the) nettle”
(féach logainm.ie #41640)

Dáta: 21/05/2025

Thagraíomar i nóta na seachtaine seo caite don luach a bhí ar an gcat in Éirinn le linn na meánaoiseanna, is a rá go raibh díre (.i. fíneáil) throm le híoc ar a mharú nó a ghortú. Ach ní luach airgid amháin a bhí ar an gcat dar leis na sean-Ghaeil. Is léir go rabhadarsan chomh ceanúil céanna ar na peataí beaga seo is atá úinéirí cat an lae inniu: féach go dtagann tagairtí d’ainmneacha cat ar leith anuas chugainn i bhfoinsí Sean- agus Meán-Ghaeilge. Orthu seo tá an cháil is mó tuillte ag an ainm Pangur Bán, gan aon amhras! B’in ainm ar chaitín ar bhreacadh dán faoi sa Codex Sancti Pauli, blúire beag de lámhscríbhinn a scríobh cléireach as Éirinn sa 9ú haois i mainistir Reichenau, gar do Konstanz ar theorainn na hEilbhéise leis an nGearmáin sa lá atá inniu ann. (Tá an lámhscríbhinn ar caomhnú san Ostair anois (cf. Oskamp, Éigse 17 (1978); Toner, Cambrian Medieval Celtic Studies 57 (2009).) Seo tús an dáin:

Messe ocus Pangur bán,                           Myself and white Pangur
cechtar nathar fria ṡaindán;                      each of us at his special craft:
bíth a menma-sam fri seilgg,                     his mind is wont to be on hunting
mu menma céin im ṡaincheirdd.               my own mind on my special craft.

Tagann cat-ainm eile anuas chugainn ó ré na Sean-Ghaeilge, sa Ghluais a scríobh Dónall Ó Dábhoireann (Domhnall Ó Duibhdabhoireann) sa 16ú haois ar théarmaíocht na dtéacsanna luatha dlí a raibh teacht aige orthu. Faoin iontráil dar tús Glasnenta .i. ainm do chat… sonraítear an díre a bhí ag gabháil lena leithéid. (Sliocht de na Catṡlechtae a luamar an tseachtain seo caite atá anseo, ní foláir, de réir Fergus Kelly (EIF lch.123; in eagar ag Kevin Murray, Celtica 25).) An aidiacht glas atá sa chéad eilimint den ainm, dar ndóigh, ach tabhair faoi deara go raibh réimse níos leithne bríonna leis an bhfocal sin sa tseanteanga, seachas an dath ‘uaithne’ is príomhbhrí leis inniu. Dar le heagarthóirí A Dictionary of the Irish language, ciallaíonn SG Glas Nenta “Nettle-Green” (eDIL s.v. 2 glas); dar le Kelly (EIF lch.123) go bhféadfaí é a mhíniú mar “nettle-grey”. Is mar seo a thugtar faoin ainm a mhíniú sa téacs féin: .i. bís fon nglasnenaigh, nó gebar do nenaigh glais .i. don nenntóig “i.e. which is under the green nettle, or which is brought from a green nettle, i.e. from the nettle” (aistr. ag Murray, Celtica 25: 149). Pé ar domhan de, is í an dara heilimint den ainm úd, mar atá SG nenta = NG neanta – ar cnuasainm é dar brí “nettles” – a bheidh idir chamáin againn an tseachtain seo.

Tagann an focal seo neanta – agus fréamhaithe de, ar nós neantóg, neantán (FGB s.vv. neanta, neantóg; Dinneen s.v. neannta) – tagann sé i gceist i roinnt logainmneacha ar fud na tíre. Is mar cháilitheoir (qualifying element) is mó a bhíonn sé le fáil, amhail Tor Neanta / Tornant [Upper, Lower] “tall rock(?) of nettles” (logainm.ie #54717) i gContae Chill Mhantáin. (Ní léir brí bheacht an aicmitheora (generic element) tor sa logainm sin; tá bríonna éagsúla leis sa Nua-Ghaeilge .i. “bush, clump, tuft; tall rock, steep rocky height; tower” (FGB s.v. 1, 2 tor). Tabhair faoi deara, áfach, go bhfuil gallán, tuama meigiliteach agus ciorcal cloch ar bharr an chnoic sa bhaile fearainn Tor Neanta Uachtarach: archaeology.ie WI0-15-039; WI0-15-036; WI0-15-037). I gContae Chill Mhantáin freisin atá Baile an Neanta / Ballinanty “the town(land) of the nettles” (logainm.ie #55267). Tá Creig an Neanta / Creggananta “the rock, crag of the nettles” (logainm.ie #19383) i gContae na Gaillimhe. Agus ar scrúdú ainm an bhaile fearainn Ballynant i gContae Fhear Manach (logainm.ie #60183; placenamesni.org) dóibh, ba é breithiúnas Thionscadal Logainmneacha Thuaisceart Éireann gurbh é Baile Neanta “the town(land) of nettles” – nó Baile an Neanta leis an alt – an bunainm Gaeilge.

Tabhair faoi deara gur ainmfhocal firinscneach is ea an cnuasainm neanta, gin. an neanta sna logainmneacha seo atá díreach luaite. Ach is minicí go mór é le fáil mar ainmfhocal baininscneach .i. gin. na neanta. Is mar sin do Baile na Neanta / Ballynanty “the town(land) of the nettles” (logainm #30825), Ceapach na Neanta / Cappananty “the plot of the nettles” (logainm.ie #30529) agus Cnocán na Neanta / Knockananty “the hillock of the nettles” (logainm.ie # 31222) i gContae Luimnigh, cuir i gcás. Mar an gcéanna do Srathán na Neanta / Srahaunananta “the (little) river valley of the nettles” (logainm.ie #20068) agus Corr na Neanta / Cornananta “the round hill of the nettles” (logainm.ie #20361) i gContae na Gaillimhe. Ag dul ó thuaidh tá an focal seo baininscneach sna logainmneacha Ceathrú na Neanta / Carrownananta “the quarter of the nettles” (logainm.ie #45027) i gContae Shligigh agus Doire na Neanta / Derrynananta “the (oak-)wood, grove of the nettles” (logainm.ie #1371793) i gContae an Chabháin.

Luamar na fréamhaithe neantóg agus neantán thuas ach is fíorbheag logainm ina dtagann siadsan i gceist i ndáiríre. Sampla cinnte is ea Coill Neantóige / Kilnantoge “wood of (the) nettle” (logainm.ie #41640) i gContae Uíbh Fhailí. Déaneann an Duinníneach tagairt san Fhoclóir aige d’ainm an bhaile fearainn Neantanán / Nantinan “place of nettles” (logainm.ie #23369), Contae Chiarraí, (s.v. neanntanán), a mhíníonn sé mar “a nettle shrubbery”. Féach go bhfuil an t-ainm ceannann céanna Neantanán ar bhaile fearainn agus paróiste dlí i gContae Luimnigh (logainm.ie #1584; #32235).

Níl an taighde críochnaithe fós ar an mbaile fearainn Glasnant (logainm.ie #15942) i gContae Dhún na nGall, ach faoi mar a sheasann sé faoi láthair is é is dóichí ná gur neanta (nó foirm de) atá san ainm ó cheart. (Dála an scéil, táimid cinnte nach bhfuil sa chosúlacht idir ainm an bhaile fearainn seo agus ainm an tseanchait úd Glas Neanta ach comhtharlúint!)

Cad a spreag na logainmneacha seo, más ea? Luífeadh sé le réasún go mbíodh an neantóg le feiscint go flúirseach ar fud na hÉireann sula raibh an talmhaíocht faoi lánseoil, agus go háirithe sular dtáinig an dúil ar ‘fheabhsú talún’ isteach sa 17ú haois (féach go bhfuil 200 tagairt don fhocal improvement sa Civil Survey, A.D. 1654-1656… do Chontae Loch Garman!). Ach anuas ar a fhorleithne is a fheiceálaí is a bhí an neantóg faoin tuath in Éirinn fadó, bhí sé úsáideach freisin mar phlanda. Tá tagairtí sna seantéacsanna don neantóg mar bhia séasúrach (EIF lch.311), agus tá ainm an leighis air anuas go dtí an lá atá inniu ann. I measc an bhéaloidis atá le fáil ina thaobh i mBailiúchán na Scol (c. 1938), tá tagairt ó Chontae Ros Comáin don brután neantóg .i. saghas anraith neantóg a d’fhágfadh slán folláin thú go ceann bliana ach é a ól trí bhabhta i mí na Márta (BNS 0015.144); agus tá tagairtí don anraith neantóg mar bhéile – in éineacht le domplagáin – i mBaile Phib ar bhruach na príomhchathrach féin (BNS 0799.209). Ach is ag daltaí scoile Chontae na Mí a bhí an t-oideas is fearr, a shonraigh go beacht conas a dhéantaí beoir as na neantóga céanna (BNS 0684.238)!

Itheann a lán daoine in Éirinn anraith neantóg fós, ach más maith leat greim níos sofaisticiúla a dhéanamh as – ach é a bheith préamhaithe sa seantraidisiún fós – bain triail as neantóg (atá pléite sa nóta seo) a mheascadh le creamh (a phléamar cúpla seachtain ó shin) chun peisteo den chéad scoth a fháil. Peisteo Glasneanta.

Conchubhar Ó Crualaoich & Aindí Mac Giolla Chomhghaill

Briseann an dúchas…
Carraig na gCat / Carricknagat
“the rock of the cats”
(féach logainm.ie #8401)

Dáta: 12/05/2025

Tá ár ndóthain ama caite againn le madraí, cúnna agus mic tíre le seachtainí beaga anuas, agus is mithid dúinn súil a chaitheamh ar an bhfocal cat in ainmneacha bailte fearainn (eDIL s.v. catt). Bhí fad a théide ag an bhfia-chat Eorpach (Felis sylvestris) in Éirinn anallód, ach níl a rian de le fáil sa taifead seandálaíochta ó dheireadh na Cré-umhaoise (cf. Ní Cheallacháin, Excavation report for Sheephill, Co. Dublin (2014); Woodman, ‘Ireland’s native mammals: a survey of the archaeological record’ in The Irish Naturalist’s Journal 33 (2014) lgh.28-43). Tugadh an cat neamhfhiáin (Felis catus) isteach ón mBreatain le linn tréimhse na Rómhánach thall agus tá sé ag rathú abhus ó shin i leith. Mar a chuireann Fergus Kelly in iúl (Early Irish Farming [EIF] lch.121), is léir go raibh tábhacht nach beag ag roinnt leis an gcat i sochaí na nGael faoin tráth ar cuireadh na príomhthéacsanna dlí i dtoll a chéile sa 7ú agus sa 8ú haois. Cuirtear cumhachtaí osnádúrtha i leith na gcat sna seanscéalta, is fíor, ach ó thaobh an ghnáthshaoil de is mar chosantóirí an ghránchiste ar lucha is ar chreimirí eile is mó a bhí luach orthu. Ní raibh an luach sin inchurtha le luach an árchú (.i. cú cosanta) ná an mhíolchú (.i. cú seilge), dar ndóigh, ach mar sin féin b’ann don téacs dlí Catṡlechta ‘sleachta na gcat’ mar mhacasamhail an téacs úd Conṡleachta ‘sleachta na gcúnna’ a luamar cheana, a leag amach an díre a bhí le híoc ag éinne a mharódh, a ghoineadh nó a ghoideadh cat gan chúis dhleathach (EIF lgh.114-124).

Chonaiceamar cheana go mbaintí úsáid as na bunfhocail ar mhadraí .i. cú, mada(dh), in ainmneacha ainmhithe eile, ó mhamaigh amhail an mac tíre (cú allta, faolchú, madra allta) agus an sionnach (madra rua), go dtí éisc (madra scadán) agus fiú feithidí (cú cnámha ‘míol cnis’, cú fionna ‘leamhan’). Ní raibh an réimse sin ag an bhfocal cat, a bhí teanntaithe nach mór don Felis catus ‘cat neamhfhiáin’ amháin. (Tugtar cat crainn ar an mártan péine “pine marten” – agus ar an iora rua, dar leis an Duinníneach – ach ní léir cé chomh seanbhunaithe is atá an úsáid sin sa chaint dúchais. Níl aon fhobhrí ná ainm comhshuite le fáil faoin bhfocal cat ag Ó Neachtain (*c.*1739) ná ag Ó Briain (1768) ina Fhoclóirí siúd, murab ionann is na hiontrálacha acu faoi cú agus mada(dh). Ar aon chuma is féidir talamh slán a dhéanamh de nach dtagraíonn aon ainm baile fearainn don chat mara úd a dtugtar síos air sa leabhar An Béal Bocht!) Cait, más ea, is féidir a thuiscint leis an bhfocal cat, a thagann i gceist i dtríocha éigin ainm baile fearainn ar fud na tíre – líon cuíosach ard, cé nach dtagann sé i ngiorracht do líon na madraí is na mac tíre.

Is minic cat le fáil i dteannta aicmitheoirí (generic elements) a thagraíonn do thalamh ard. Mar a dúramar thuas, is cosúil go raibh an fia-chat Eorpach seandíofa faoin am ar tháinig Ceiltis na nOileán – réamhtheachtaí na Gaeilge – go hÉirinn. Dá bhrí sin, níl sé inmheasta go dtagraíonn aon logainm Gaeilge don speiceas áirithe seo! Ach é sin ráite (agus i gcead do chait bhaile an lae inniu a dhéanann gníomhartha gaisce go rialta) ní foláir nó tá an chuid is mó de na logainmneacha seo a luann ardáin agus carraigeacha, go háirithe in áiteanna iargúlta, ag tagairt do chait a bhí fiáin mar sin féin. Tá Carraig na gCat / Carrignagat “the rock of the cats” againn i gContae Chorcaí (logainm.ie #8401) agus i gContae Shligigh faoi dhó (logainm.ie #45062; #45078). Béarlaíodh Carraig an Chait “the rock of the cat” mar Carrickacat (logainm.ie #36230) i gContae Mhaigh Eo agus mar Carrigacat (logainm.ie #13463) i gContae Chorcaí; aistríodh é mar Catsrock (logainm.ie #27542) i gContae Chill Chainnigh. Cnocán na gCat “the hillock of the cats” atá taobh thiar de na hainmneacha béarlaithe Knockannagad (logainm.ie #28361) i gContae Laoise, Knockaunnagat (logainm.ie #21621) i gContae na Gaillimhe agus Knockaunacat (logainm.ie #36097) i gContae Mhaigh Eo. Leis an gcáilitheoir san uatha, tá Cnocán an Chait / Knockaunacuit (logainm.ie #50020) i gContae Phort Láirge. Fágaimis i leataoibh an drochmheas a bhí ag Séamas Dall Mac Cuarta ar bhéasaí mhuintir an bhaile fearainn Corr an Chait / Corrakit “the round hill of the cat” (logainm.ie #33777) in Ó Méith, Contae Lú, ach féach gur talamh ard atá i gceist sa logainm féin. Agus díol sásaimh a thabhairt faoi deara cé chomh cóngarach is atá Tuaim an Chait / Timacat “the mound of the cat” (logainm.ie #19013), Contae na Gaillimhe, do Gleann na Madadh / Glenamaddy “the glen of the dogs (wolves?)”!

Tá samplaí eile fós de chait luaite le carraig agus cnoc(án) i mionainmneacha, m.sh. Carraig an Chait i measc na gcnoc os cionn Theach Sagard, Co. Bhaile Átha Cliath, breactha síos ag an tSuirbhéireacht Ordanáis mar ‘Carraig an chait’ (1837); Carraig na gCat, cnocainm i bparóiste Shearcóige, Co. an Chabháin: ‘Corrignagath’ (1921); agus Cnocán an Chait (logainm.ie #1398193) i nGaeltacht Chois Fharraige: /ˌkɾokɑːɴəˈxutʹ/ (*c.*1970).

Is minic cat in éineacht le ráth nó lios in ainmneacha bailte fearainn, téarmaí a thuigtear mar “ring-fort (in ruins)” sa Ghaeilge dhéanach, ach a raibh bríonna sainiúla acu sa teanga luath (eDIL s.vv. 2 ráth, 2 les). Cuir i gcás Lios an Chait / Lissakit “the ring-fort of the cat” (logainm.ie #32637) i gContae an Longfoirt agus Ráithín an Chait / Raheenakit “the (little) ring-fort of the cat” (logainm.ie #55915) i gContae Chill Mhantáin. Faightear Lios na gCat / Lisnagat “the ring-fort of the cats” i gContaetha Chorcaí (logainm.ie #8302) agus Liatroma (logainm.ie #29172), agus tá Lisín na gCat / Lisheennagat “the (little) ring-fort of the cats” (logainm.ie #21282) i gContae na Gaillimhe.

Níl anseo thuas ach blaiseadh de na samplaí den fhocal cat in ainmneacha bailte fearainn. Beidh tuilleadh le haimsiú, gan amhras, de réir mar a bhogann an taighde ar aghaidh sna contaetha eile. (Féach Rosscat (logainm.ie #13823) agus Meentycat (logainm.ie #16466) i gContae Dhún na nGall, a bhfuil cuma réasúnta chinnte orthu mar shamplaí eile.) Ach fiú amháin nuair a thaispeánann an fhianaise gur cat atá ann, tá cuid de na logainmneacha seo níos soiléire ná a chéile ó thaobh brí de. D’fhéadfaí a shamhlú, b’fhéidir, an bhaint a bheadh ag cat nó scata cat le liosanna is ráthanna sna hainmneacha thuas, cé nach bhfuil an nasc chomh soiléir is atá i leithéid Lios na gCaorach “the ring-fort of the sheep (pl.)” agus Ráth na mBó “the ring-fort of the cattle” .i. na fothracha curtha in athúsáid mar imfhálú don bheostoc. Tá an sampla deireanach seo a luafaimid inár ndiaidh níos deacra le tuiscint mar ainm. Baile fearainn i gContae Chiarraí darb ainm Béarla Churchtown (logainm.ie #23247) atá i gceist. Tagraíonn an t-ainm sin do theampall paróiste meánaoiseach agus an reilig a ghabhann leis, an áit ar chuirtí Clann Giolla Mochuda (“Macgillycuddy[s] of the Reeks, a branch of the O’Sullivan Mores who were associated with nearby Dromaloughane castle” (archaeology.ie KE065-012001)). Teampall an Chnocáin “the church of the hillock” ainm Gaeilge an teampaill, ach fan bog – cén bhrí atá le baint as ainm Gaeilge an bhaile fearainn féin, mar atá Fearann na gCat “the land(holding) of the cats”?!

(Conchubhar Ó Crualaoich & Aindí Mac Giolla Chomhghaill

Mic tíre soiléire!
Buaile na Bréachmhaí / Ballinabracky
“the boley, cattle-enclosure of/at An Bhréachmhaigh (“the wolf-plain”)”
(féach logainm.ie #133201)

Dáta: 05/05/2025

Thugamar le fios le déanaí go mb’fhéidir go bhfuil tagairtí indíreacha don mhac tíre le fáil i roinnt logainmneacha ina luaitear mada(dh)/madra nó cú. Ar ndóigh, ní féidir a bheith cinnte diongbháilte gur madra allta a bhí i gceist an chéad lá i leithéid Cúil an Mhadra / Coolamaddra (logainm.ie #54665), Co. Chill Mhantáin, in ainneoin is gurb ann do thagairtí fánacha amhail ‘Wolf-ys-hole’, ‘Wolfeshoal’, ‘Wolfesden’ sa chás sin. Ar an dea-uair, áfach, is amhlaidh atá go leor ainmneacha bailte fearainn ina bhfuil tagairtí díreacha soiléire don mhac tíre, mar a phléifimid an tseachtain seo.

Mac tíre an focal is coitianta ar an madra allta nó wolf sa lá atá inniu ann, focal a théann i bhfad siar sa Ghaeilge (eDIL s.v. 1 mac, macc III (c)). Agus sin é atá le fáil go soiléir i logainmneacha amhail Cnocán na Mac Tíre / Wolfhill “the hillock of the wolves” (logainm.ie #28215) i gContae Laoise (‘Knockan mac Tyry’ 1549, ‘Knockanavateiry’ 1654) agus Tuaim na Mac Tíre / Toom (logainm.ie #52721), gar d’Inis Córthaidh i gContae Loch Garman (‘Tomnemctire’ 1618). Ní nach ionadh, bhaintí úsáid as Mac Tíre mar ainm pearsanta freisin in Éirinn anallód, agus is minic a chuireann sé seo cuma dhébhríoch ar logainmneacha. Cuir i gcás an logainm Cluain Mhic Thíre / Glentire (logainm.ie #52262) i gContae Loch Garman, a d’fhéadfaí a thuiscint mar “meadow or pasture of (the) wolf”, gan dabht, ach mar “the meadow or pasture of Mac Tíre” chomh maith céanna. Mar an gcéanna do leithéid Cnocán Mhic Thíre / Knockane (logainm.ie #12381) i gContae Chorcaí agus Lismakeery / Lios Mhic Thíre (logainm.ie #1576) i gContae Luimnigh. Ach féach i gcás Lios Mhic Thíre go bhfuil baile fearainn laistigh de 6km slí ó bhaile darb ainm Baile Uí Mhic Thíre / Ballymakeery “the town(land) of Ó Mic Thíre” (logainm.ie #32091), leis an sloinne neamhchoitianta Ó Mic Thíre (féach Sloinnte Gaedheal is Gall s.n. Ó Mactíre). (Féach freisin Logainmneacha na hÉireann I: Contae Luimnigh (1992) lch.64 agus an plé in Dinnseanchas VI (1974) lgh.158-159.)

Tá go leor tagairtí do mhic tíre le fáil i mionainmneacha agus i logainmneacha stairiúla atá tite i léig, freisin: cuir i gcás an Civil Survey (*c.*1654) a luann ‘Bunaskinemicktiry’ < Bun Easca an Mhic Thíre [nó …na Mac Tíre] “the bottom of the steep stream of the wolf [nó wolves]” gar do Chill Mhucraise agus ‘Coulnemicktiry’ < Cúil na Mac Tíre ‘the recess of the wolves’ gar do Mhuine Moling i dtuaisceart Chontae Loch Garman. Tá tagairt san fhoinse céanna do ‘Woolfsfoord’ (lch.155), agus Wolfsford Bridge gar do Mhaol Rancáin i ndeisceart an chontae i gceist. Is léir nach raibh aon easpa mac tíre ar Chontae Loch Garman tráth dá raibh!

Níorbh é mac tíre an t-aon fhocal amháin a bhí ag na Gaeil ar na madraí allta seo, dar ndóigh. Bhí téarma ársa eile acu a spreag ainm pearsanta freisin, mar atá faol (eDIL s.v. 2 fáel). Tá an focal úd le fáil in ainm an bhaile fearainn Faoldroim / Feltrim (#16955) “wolf-ridge” i bhFine Gall, Contae Bhaile Átha Cliath (féach an lua ar logainmneacha comhshuite sa chéad pharagraf eile) agus is é is bunús don ainm pearsanta Faolán “little wolf” agus don sloinne gaolmhar Ó Faoláin “descendant of Faolán”. (Níl ann ach comhtharlú, is dócha, go bhfuil an Faoldroim úd i bhFine Gall suite in aice áit darb ainm Ráth Ulc / Rahulk (#16959) “(the) ring-fort of —?”. Chuige seo atáimid: féach McCone in Ériu 36 (1985) lgh.171-176 (‘Varia II’) le haghaidh plé ar an nasc idir Ind-Eorpais *wlkʷo- ‘wolf’, SG olc ‘evil, bad’ agus an t-ainm pearsanta SG Olcán [Ogham gin. Ulccagni]; cf. Clondalkin / Cluain Dolcáin (#17367).)

Ní bhraithfeadh éinne eagla mhic thíre ó ainm an bhaile fearainn An Choill / Kyle “the wood” (logainm.ie #52248) – an áit in aice le sráidbhaile an Abhalloirt i gContae Loch Garman (#1416691) – sa lá atá inniu ann. Ach féach na tagairtí luatha don logainm sin, m.sh. ‘Kilbreaghwy’ (1618), a thaispeánann an bhunfhoirm Coill Bhréachmhaí “the wood of/at Bréachmhaigh” (féach C. Ó Crualaoich and K. Whelan, [fós le foilsiú], Gaelic County Wexford 1550-1650: a story never told). Is éard atá sa dara cuid den ainm Bréachmhaigh, logainm ann féin ar comhshuíomh ársa é den struchtúr ainmfhocal + ainmfhocal .i. bréach ‘mac tíre’ (OIr. bréch) + maigh (má sa Chaighdeán) (OIr. mag) .i. “wolf-plain” (cf. Mac Giolla Easpaig, ‘Noun + noun compounds in Irish placenames’, Études Celtiques 18 (1981)). (Cf. Faoldroim “wolf-ridge” thuasluaite.) Ó tharla gur thit an focal seo bréach as úsáid faoi dheireadh thréimhse na Meán-Ghaeilge, de réir gach dealraimh – faoin 13ú haois, abraimis – is réasúnta a mheas go dtéann samplaí den logainm seo Bréachmhaigh siar thart ar mhíle bliain. Díol mór spéise, más ea, gurb é an comhshuíomh ársa seo an tagairt dhíreach don mhac tíre is coitianta go mór a fhaighimid i logainmneacha. Tá sé le fáil i níos mó ná 20 ainm baile fearainn i ngach cúige in Éirinn. Is mó réadú Nua-Ghaeilge a rinneadh den chomhfhocal Meán-Ghaeilge seo Bréchmag /ˈbʹrʹeːxβaɣ/ (áins./tabh. Bréchmaig /ˈbʹrʹeːxβaɣʹ/), agus an carn idirghutach úd inar dtáinig an cuimilteach scornach neamhghlórach ch /x/ díreach roimh an cuimilteach déliopach glórach m séimhithe /β/, gan trácht ar an g (leathan) séimhithe /ɣ/ deiridh. Agus is mó ná sin na hiarrachtaí a rinneadh ar iad seo a litriú as Béarla! Ag seo cuid de na foirmeacha béarlaithe éagsúla a d’úsáid an tSuirbhéireacht Ordanáis chun Bréachmhaigh a chur in iúl in áiteanna éagsúla ar fud na tíre (ar deiseal, ag tosnú i gConnachta):

  • Breaghwy i gContaetha Shligigh (logainm.ie #45428) agus Mhaigh Eo (logainm.ie #35625; #34143; #34435; #34436);
  • Breaghy i gContaetha an Longfoirt (logainm.ie #32894) agus Dhún na nGall (logainm.ie #14308; #16006) (le sampla eile i gContae Dhún na nGall de réir mar a sheasann an fhianaise faoi láthair: logainm.ie #16129);
  • Breagho (logainm.ie #61081; cf. placenamesni.org, Breagho) i gContae Fhear Manach;
  • Breaghey (logainm.ie #56974; placenamesni.org, Breaghey) i gContae Ard Mhacha;
  • Breaghmore (logainm.ie #41542) i gContae Uíbh Fhailí (‘Breaghmoye’ 1552, ‘Breaghmoe’ 1619);
  • Breahig (logainm.ie #22339; #24768) i gContae Chiarraí;
  • Breaghva (logainm.ie #6888; #7221; #7050; #7250) i gContae an Chláir.

Cé go dtugann an éagsúlacht foirmeacha seo blaiseadh de shaghas éigin ar na difríochtaí idir na mórchanúintí, ná glactar leo mar léiriú mionchúiseach ar an bhfuaimniú áitiúil i ngach cás, ná baol air. (Féach mar shampla gur /ˈbʹrʹeːfə/ (1965) an fuaimniú a taifeadadh ó na cainteoirí dúchasacha deireanacha in iarthar Chontae an Chláir, ar cheann de na samplaí dar litriú oifigiúil Breaghva (#7250).)

Ar na foirmeacha is lú a mbeifí ag súil leis, b’fhéidir, tá Britway (logainm.ie #526), a bunaíodh faoi lár an 17ú haois mar ainm paróiste sibhialta (agus baile fearainn) i gContae Chorcaí (‘Briaghy’ 1619, ‘Brittway’ 1655). Thairis sin, tugann fianaise áirithe le fios go mb’fhéidir gur réadú é ainm na mbailte fearainn Bray (Lower, Upper) (#24855), Contae Chill Dara (‘Brey’ 1540), ar Bréachmhaigh freisin (‘Bremoy’ 1297, ‘Brethmor’ 1302x1306); más ea, tá seans gurb ionann é is ‘[Mag Mugna ocus] Brechmag’ a luaitear i nDinnseanchas an Phróis (*c.*1100). (Níl an anailís ar thaighde Chontae Chill Dara curtha i gcrích fós.)

Mar a chonaiceamar thuas, bhí ainm an bhaile fearainn An Choill / Kyle (logainm.ie #52248), Contae Loch Garman, cáilithe mar Coill Bhréachmhaí ó cheart. Tá samplaí eile againn de Bréachmhaigh mar cháilitheoir. Tá trí cinn acu seo i gContae na Mí, mar atá Baile Bhréachmhaí / Ballybreaghy “the town(land) of/at Bréachmhaigh” (logainm.ie #1412902) agus Bábhún Bhréachmhaí / Bawnbreaky ‘the bawn, fortified enclose of/at Bréachmhaigh’ (logainm.ie #38230) gar do Cheanannas, agus Buaile na Bréachmhaí / Ballynabracky “the boley of An Bhréachmhaigh” (logainm.ie #133201) – díol suime an t-alt – gar do Chaisleán Shiurdáin. Ach críochnóimid le Cill Bhréachmhaí / Kilbreffy “the church of/at Bréachmhaigh” (logainm.ie #54852) gar do Dhún Ard i gContae Chill Mhantáin. Tugaigí faoi deara nach bhfuil ach scread mhic tíre idir seo agus Cúil an Mhadra / Coolamaddra (logainm.ie #54665), an áit dar mhíniú Béarla ‘Wolf-ys-hole’ a chuir tús leis an bplé seo cúpla seachtain ó shin!

(Conchubhar Ó Crualaoich & Aindí Mac Giolla Chomhghaill)

Leathanach 1 as 10 ar aghaidh