Téamaí faoi thrácht

Dáta: 01/10/2025

Tá an feachtas toghcháin d’Uachtarán na hÉireann faoi lánseol anois (Deireadh Fómhair 2025) agus na hiomaitheoirí i mbun rásaíochta go dtí an tÁras. Is mithid, más ea, súil a chaitheamh ar ainm na háite sin i mBaile Átha Cliath a bhfuil teach álainn an uachtaráin suite, mar atá, Páirc an Fhionnuisce / Phoenix Park. Dearbhaíodh Páirc an Fhionnuisce mar leagan dlíthiúil Gaeilge san Ordú Logainmneacha (Contae Bhaile Átha Cliath) 2011, a rinne an tAire Ealaíon, Oidhreachta agus Gaeltachta faoi Chuid 5 de Acht na dTeangacha Oifigiúla 2003. Bhí an t-ordú seo bunaithe ar an taighde a rinne An Brainse Logainmneacha (atá sa Roinn Forbartha Pobail agus Tuaithe agus Gaeltachta anois). Sular shínigh an tAire an dréachtordú, rinne an Coimisiún Logainmneacha dianscrúdú air agus, thairis sin, foilsíodh é le haghaidh tréimhse comhairliúcháin phoiblí ar feadh trí mhí. Moladh an fhoirm Ghaeilge sin go hoifigiúil den chéad uair i 1958, agus gan amhras bhí sé in úsáid i gcomhthéacsanna foirmeálta i bhfad roimhe sin. (Tabhair faoi deara nach raibh aon bhealach ag an Stát le foirmeacha Gaeilge dá chuid logainmneacha a dheimhniú chun úsáid oifigiúil go dtí gur bunaíodh an Coimisiún Logainmneacha i 1946.)

Ar ndóigh, bíonn fianaise nua ag teacht chun solais de shíor in aon réimse taighde acadúil, agus ní hannamh a thagann athrú ar an tuiscint atá againn fiú amháin ar logainmneacha a bhfuil a bhfoirmeacha oifigiúla seanshocraithe. Sampla maith is ea ainm na páirce seo. Is ón 17ú haois luath a thagann an tagairt is sine anuas chugainn. Bhronn an Choróin tailte fairsinge ar Sir Edward Fisher, fiontraí Sasanach (tuilleadh eolais thíos), sa bhliain 1611. In iarthar Bhaile Átha Cliath a bhí na tailte seo, cuid de dhiméin Phrióireacht Eoin Iarúsailéim: ‘all such crown lands as lie on the N[orth] side of the river Liffey and bridge of Kilmainham, containing 400 a[cres]’ (CPR, lch. 200), agus iad ag síneadh ó Bhaile na Lochlannach i dtuaisceart na cathrach siar go dtí Séipéal Íosóid. Thug Fisher ar ais don Rí iad ar £2,500 i 1618, agus deirtear linn ‘the said lands, with a house thereon newly built by sir Edward [at the site of the now-ruined Magazine Fort], were by his Majesty’s special directions … converted to the use of the chief governor of Ireland’ (CPR, lch. 203; cf. CPR, lch. 341). Sa bhliain dar gcionn a fhaighimid an chéad tagairt don logainm féin: rinneadh deisiúcháin ar ‘His Majesty’s House at Kilmainham called “The Phœnix”’ (Calendar of State Papers ... James I. 1603-1625, lch. xxxi; féach freisin ‘The Phoenix Park, its origin and early history’, C. Litton Falkiner, Journal of the Royal Irish Academy, Iml. 6, lgh. 465–488). Mar sin, sa tagairt is luaithe dá bhfuil againn, tagraíonn ‘The Phœnix’ don teach mór féin seachas don fhearann páirce mórthimpeall air. Ach dhealródh sé go dtuigtí an fearann sin leis an ainm freisin faoi lár an 17ú haois, áfach: cf. ‘Towne Lands of ... the Phoenix’, ‘At the Phoenix [is] a very stately House now in good repair’ (Civil Survey Vol. VII County Dublin, lch. 292), le tagairtí eile do na tailte amhail ‘the Phenix’ agus ‘the ffenix’ (ibid. lgh. 223, 247). Ar an léarscáil Hiberniæ Delineatio (c 1685) le William Petty, tá ‘Pheenix’ scríofa os cionn léaráid de chnocán a bhfuil cúpla foirgneamh ar a bharr. Más don teach mór a tógadh 1611×1618 a thagair an t-ainm Béarla The Phoenix i dtosach báire, mar sin, is dócha gur leathnaigh a bhrí chun an talamh corrach in aice leis faoi na 1650í. Ag scríobh dó i 1820, ní raibh dabht dá laghad ag Thomas Cromwell maidir le bunús an ainm:

It is somewhat singular that the imaginary bird from which the park is generally supposed to derive its appellation and in allusion to which this column was undoubtedly erected bears no relation to the name of the manor from which it is actually called. This in the Irish tongue was Fionn uisge signifying clear or fair water and which being pronounced Finniské so nearly resembled in the English articulation the word Phœnix that it either obtained that name from the first English settlers or was by them speedily corrupted into it. The ‘fair water’ was a chalybeate spring which still exists in a glen near the grand entrance to the vice regal lodge and has been frequented from time immemorial for its imputed salubrity. It remained however in a rude and exposed state till the year 1800 when in consequence of some supposed cures it had effected it immediately acquired celebrity and was much frequented. About five years after it was enclosed and it is now among the romantic objects of the park.
(Excursions Through Ireland: Province of Leinster, lch. 166)

Admhaíonn an Cromalach féin (lch. 47, n.) go bhfuair sé a chuid eolais maidir le ‘antiquities, &c.’ glan amach as The History of the City of Dublin (1818) le James Whitelaw agus Robert Walsh; níl sa sliocht thuas ach a gcuntas siúd i bhfocail eile (Iml. 2, lch. 1306). In ainneoin go bhfuil cuntas an-chuimsitheach ag Whitelaw agus Walsh ar scoláireacht Ghaeilge a linne (Iml. 1, lgh. 926–937), ní luann siad foinse ar bith don ráiteas seo a leanas maidir le bunús an logainm: ‘The manor was called in the Irish vernacular tongue Fionn-uisge, pronounced finniské’ (Iml. 2, lch. 1306). Ach tabhair faoi deara an fonóta: ‘The origin of this name for the Park has puzzled many scholars unacquainted with the Irish language … The appellation occurs in many places in Ireland with the same import. A river called the Phinisk [in Co. Waterford], falls, at the present day, into the Black-water … It was so called because its fair stream is contrasted with the deep hue of the Black-water, with which it mingles’. Is é is dóichí ná gurbh é Robert Walsh féin a chéadcheap an sanas seo, agus é ag cuimhneamh ar an abhainn i gCúige Mumhan: ba as Port Láirge don Bhreatnach. (Dála an scéil, níl sé deimhnithe in aon chor go dtagann ainm na habhann úd as fionn+uisce, cé gur mar sin a mhínigh Gaeilgeoirí na háite é sa 20ú haois: féach An Fhinisc / Finisk River (#1166126).)

Pé ar domhan de, ghlac scoláire mór le rá eile le fionn+uisce mar bhunús, mar a bhí Seán Ó Donnabháin. Sna blianta beaga dó ag obair sa Rannóg Topagrafaíochta den tSuirbhéireacht Ordanáis, chuir sé gluais eilimintí logainmneacha i dtoll a chéile. Faoin bhfocal uisce luann sé ‘Fionn-uisce’ mar bhunús Gaeilge do ‘Fenix, a River in the County of Cork’, chomh maith leis an Phinisk i gContae Phort Láirge a luaigh an Breatnach thuas, agus thairis sin, ‘Phoenix Park near Dublin has its name from John’s well where the Priory of Knights Templars had stood’ (LS Sheáin Uí Dhonnabháin, s.v. uisce). (Tabhair faoi deara nach bhfuil an Tobar Eoin seo i bPáirc an Fhionnuisce in aon chor, ach ar an taobh theas den abhainn idir Droichead na hInse agus Cill Mhaighneann.) Faoi na 1840í, áfach, bhí athrú intinne tagtha air: ‘Finn-uisce [Fionnuisce], clear water, was applied to the stream near the Zoological gardens’ (Ainmleabhair SO (par. Chaisleán Cnucha)). I meamram i gcartlann na Suirbhéireachta Ordanáis, deir George Petrie (ceannaire na Rannóige Topagrafaíochta) le Thomas Larcom (Stiúrthóir Cúnta na Suirbhéireachta) go raibh bunús an logainm pléite aige leis an Donnabhánach agus go raibh an bheirt acu ar aon tuairim gurbh éard a thug ainm don áit ‘the small stream which is the chief feeder of the ponds’ seachas ‘the chalybeate well near the Zoological gardens’ (Meamraim na Suirbhéireachta Ordanáis, Co. BÁC, lgh. 152–154; féach Aguisín). (Fianaise thánaisteach gur ainm srutháin a bhí ann ó cheart, a deir Petrie, is ea an t-alt sna tagairtí luatha do ‘The manor of the Phœnix’, srl.: dar leis, ‘the prefix the … is only applied to descriptive names’. Níl an réasúnaíocht seo thar moladh beirte.)

Níl aon rud a chuirfeadh i gcoinne na forbairte seo ó Fionnuisce na Gaeilge go Phoenix (House/Park) an Bhéarla ó thaobh na teangeolaíochta de. Go deimhin, tá an fhorbairt cheannann chéanna le sonrú ar na tagairtí béarlaithe ón 17ú haois do Fionnuisce / Finisk ‘clear-water’ (logainm.ie #13599) in oirthear Chontae Chorcaí (luaite ag Ó Donnabháin thuas): ó ‘Foniske’ go ‘Finewxes’ [agus dhá fhoroinn den bhaile fearainn i gceist], go ‘ffanix’, ‘The Pheonix’, ‘Phenix’ and ‘Phanix’. Ghlac scoláirí eile, freisin, le bunús Gaeilge a bheith ag ainm na páirce, cé nach raibh siad ar aon fhocal maidir le foinse an fhionnuisce féin!
Faoi mar is dual dó, leanann P.W. Joyce an míniú a bhí ag Ó Donnabháin in Irish Names of Places, vol. I:

‘fionn-uisg’ [feenisk], which means clear or limped water. It was originally the name of a beautiful and perfectly transparent spring-well near the Phœnix pillar, situated just outside the wall of the Viceregal grounds, behind the gate lodge, and which is the head of the stream that supplies the ponds near the Zoological Gardens. To complete the illusion, the Earl of Chesterfield, in the year 1745, erected a pillar near the well, with the figure of a phœnix rising from the ashes on top of it, - and most Dublin people now believe that the park received its name from the pillar. The change from fionn-uisg’ to phœnix is not peculiar to Dublin, for the river Finisk, which joins the Blackwater below Cappaquin, is called Phœnix by Smith in his History of Waterford (p. 42).

An míniú seo, nach mór focal ar fhocal, atá ag C.T. M‘Ready ina leabhar fíorúsáideach Dublin Street Names: dated and explained (1892) (lch. 80); glacann an staraí Maurice Craig leis, freisin, gurb é ‘a spring of clear water - Fionn Uisge’ an bunús ceart Dublin: 1660-1860 (lch. 14). Tabhair faoi deara, áfach, na fadhbanna a rith le C. L. Falkiner maidir leis (cé go raibh sé de cháiréis aige a rá nach raibh sé féin cáilithe ‘to meddle in Gaelic etymology’):

[although] most local historians and Dr. Joyce [P. W. Joyce, Irish Names of Places I, p. 42] take the name to be a corruption of the word Fionn (or Phion) uisg’ signifying clear, or limpid water (p. 49) … [it] is not certain that Dr. Joyce is correct in fixing the site of this spring as close to the Phœnix Pillar and the entrance to the Viceregal grounds. The spring at that spot would not have been on the lands original held by Phœnix house. Assuming the suggested etymology is correct, it seems more probable that the name derives from a spring in the vicinity of the Magazine, perhaps the rivulet that runs along the valley on the north side of the Magazine Hill.
(Illustrations of Irish History and Topography (n. 2)).

Ina dhiaidh sin, iompaíonn J. Daly (‘Curative wells in old Dublin’, in Dublin Historical Record 17 (1961) 12–24; féach freisin Fardal Seandálaíochta (DU018-007008)) ar ais chuig an tobar iarnach céanna a bhí luaite ag an gCromalach in 1820, atá suite in imeall thoir na páirce gar don Zú. Deir Daly go dtugtaí ‘Feenisk’ air. Ach ní logainm ceart é sin in aon chor; níl ann ach an treoir foghraíochta ag Joyce (‘[feenisk]’ (Irish Names of Places, iml. I, lch. 42) chun an tuairimíocht fionn-uisg’ a dhéanamh níos gaire do Brl. Phoenix! Ní gá a rá go mbeadh an focal fionnuisce an-neamhoiriúnach don saghas uisce a bhíonn le fáil i dtobar iarnach.

Mar sin is uile, cé go mbeadh an fhorbairt seo inmheasta ó thaobh na teangeolaíochta de, níl aon fhianaise ar son logainm Gaeilge Fionnuisce a bheith anseo sular tógadh an teach mór darbh ainm The Phoenix. Díol spéise go bhfuil dhá thagairt againn don pháirc as Gaeilge ag beirt scríbhneoirí a chónaigh sa chathair sa 17ú agus sa 18ú haois. Rugadh an file Seán Ó Neachtain i gContae Ros Comáin i 1640. Sruthán ná tobar ní luann sé, uisce glan ná iarnach, san imeartas focal a dhéanann sé ar ainm na páirce sa scéal grinn leis Stair Éamuinn Uí Chléire (c. 1700): tarlaíonn don phríomhcharachtar agus a chailín ‘ag déanamh aeir agus aoibhnis go tuluigh árd fhad-amharcaigh dhuilligh ghéag-ghlais fhéar-uaine dá ngoirthear Nead na nEun Aduadhain agus dá ngoirthear go coitcheann an Phénics’, sula dteitheann siad ón gcathair agus tugann aghaidh siar ar ‘Áth Thús na Seachtmhaine, Baile Átha Luain’! Scríobhadh an scéal seo i bhfad sular tógadh dealbh mór an Fhéinics ar Ascaill Chesterfield sna 1740í. Agus féach thairis sin nach luann Tadhg Ó Neachtain, mac le Seán a rugadh c. 1671, uisce dá laghad nuair a scríobhann sé ‘páirc na bhfhiadha’ i 1728 mar leagan Gaeilge de Brl. The Deer Park, ainm coitianta eile ar an bpáirc seo lena linn (Leabharlann Óstaí an Rí LS 20).

Ní haon iontas, mar sin, an t-amhras ar Fhiachra Éilgeach (Risteard Ó Foghludha) ar scrúdú na fianaise dó sa 20ú haois: ‘Páirc an Fhionnuisce, accepted Irish form [of the name of the park] does not appear to be at all justified. Derived from a former Phoenix Lodge, remote from the reputed clear stream near Zoological Gardens’ (Log-Ainmneacha, 1935). Bunús maith leis an amhras seo, cinnte, ach mar sin féin tá glactha leis an bhfoirm sin go hoifigiúil agus go dlíthiúil le fada an lá.

Mar fhocal scoir, feachaimis ar an bhfear a thóg an teach mór seo ‘The Phœnix’ i dtús an 17ú haois. Chnuasaigh Sir Edward Fisher (†1631) fortún ollmhór dó féin agus é in Éirinn (cf. CPR, lgh. 92, 212, 218, 220, 221, 358); rinneadh ridire de i 1603, rinneadh feisire de (ar son Inis Córthaidh) i 1613, agus ar deireadh rinneadh sirriam ar Loch Garman de i 1624. Bronnadh pinsean ocht scillinge in aghaidh an lae air i mí Feabhra 1605 (siardhátaithe go Deireadh Fómhair 1603), agus rinneadh saor de chuid Chathair Bhaile Átha Cliath de i 1617 (de dheasca a bhean chéile Alice Edwardes a bheith ina saorbhean í féin). Bhí iníonacha pósta leis le Sir Walsingham Cooke agus Edward Chichester, beirt a bhí gníomhach i bplandáil Loch Garman. I 1612 fuair sé féin seilbh trí ghliceas dlí (cuireadh síos air tráth mar ‘counsel learned in the laws’) ar 1,500 acra ó mhuintir pharóiste Chill tSinill lastoir de Ghuaire i gContae Loch Garman: lena rá níos simplí, rinne sé é a ghoid. Dá bharr sin rinne díshealbhú iomlán ar Chlann Dáibhí Mhóir sa cheantar. B’éigean do Mhac Dáibhí Mhóir agus a theaghlach bogadh amach as a bpríomhdhún i Muine Alastraim. (Ghlacadar an sloinne Béarla Redmond chucu féin go gairid ina dhiaidh sin.) Meirleach mímhacánta den sórt is measa ab ea Fisher, de réir gach blúire eolais dá bhfuil againn maidir lena shaol in Éirinn. Toisc é a bheith chomh mór sin le Chichester, an Fear Ionaid, d’éirigh lena chuid scéiméireachta chun teacht i dtír ar an díshealbhú córasach a rinneadh ar Ghaeil Loch Garman in ainneoin a gcuid tailte a bheith faoi bharántas ag dlí Shasana (féach C. Ó Crualaoich & K. Whelan, Gaelic Wexford: 1400 - 1660, le teacht). Ní fionnuisce ná fíoruisce ba cheart a bheith luaite leis an bhfear a thóg teach mór an Fhéinics, mar sin, ach an t-uisce faoi thalamh aige a dhíbir na Gaeil as a dtailte.

Aguisín:
Meamraim na Suirbhéireachta Ordanáis (Contae Bhaile Átha Cliath) 27/5/1844, lgh. 152–154.

Phœnix Park (origin of name)
My dear Larcom
... Respecting the origin of the {153} name of the Phœnix Park it appears certain to me, and O’Donovan also, that the name is derived from the small stream which is the chief feeder of the ponds, and not from the chalybeate well near the Zoological gardens. From documents of the middle of the 17th century, it appears that this Park was formed of two manors, “The manor of the Phœnix” and “the manor of Newtownland” which I think very clearly shows that the name was derived from a stream, as the prefix the {154} to Phœnix [sic], is only applied to descriptive names.The original Irish would be, Fionn-uisge, according to the modern orthography, and Finn-uisce, according to the ancient: and the corruption of uisce to ix, is a common one both in England and Ireland, as Llwyd shows in his comparative Etymological dictionary of the Irish, Welsh and Cornish. Fionn-uisge, anglicised Finisk, is the name of several streams in the south of Ireland. If we can make out anything curious about the origin of the name you shall hear it.
Ever yours,
George Petrie
27th May 44.

(Conchubhar Ó Crualaoich & Aindí Mac Giolla Chomhghaill)

• Páirc an Fhionnuisce/Phoenix Park

Dáta: 01/10/2025

Deireadh ráithe an fhómhair atá i gceist le hainm na míosa, Deireadh Fómhair, agus is tráthúil dá réir sin a thabhairt chun aire nach róchoitianta an focal fómhar (an tráth de bhliain nó toradh saothair na curaíochta etc.) i logainmneacha na hÉireann ach gurb é atá ar fáil sa bhun le Knockanore Mountain, eadhon, Cnoc an Fhómhair, atá ar chnoc i gCiarraí.

(Conchubhar Ó Crualaoich & Aindí Mac Giolla Chomhghaill)

• Cnoc an Fhómhair/Knockanore Mountain

Dáta: 27/09/2025

Is minice freisin seagal a lua i logainmneacha na mbailte fearainn ná cruithneacht cé nach dtarlaíonn sé chomh coitianta céanna le eorna é in ainmneacha den sórt sin. Ard an tSeagail an bun atá leis an leagan gallda Ardataggle i gContae Laoise agus i gContae an Chláir. Talamh ard atá i gceist freisin le Knockataggle/Cnoc an tSeagail ach, tríd is tríd, ní cosúil go dtarlaíonn seagal a lua baileach chomh minic le eorna i logainmneacha ag tagairt do chnoic nó do chnocáin. Go deimhin, tá Pollataggle i nGaillimh agus Poulataggle ar fáil freisin, más logán nó linn atá i gceist leis an bhfocal tosaigh san ainm Poll an tSeagail. Talamh íseal atá i gceist chomh maith leis an ainm Srahataggle/Sraith na tSeagail “léana, inse an tseagail” i gContae Mhaigh Eo. Tagairt do na páirceanna ina mbíodh an barr á fhás atá i gceist le roinnt bailte fearainn a luaitear seagal ina n-ainm, mar shampla Cappataggle/Ceapaigh an tSeagail “áit curaíochta an tseagail” i nGaillimh agus Gortataggle/Gort an tSeagail “páirc atá faoi sheagal” i gContae Liatroma. Aistriúchán Ryefield i gCorcaigh ar Ghort an tSeagail ach, i gcás Ryefield i gContae an Chabháin, Achadh an tSeagail “páirc atá faoi sheagal” an bun maidir leis an leagan Béarla céanna sin. Bíodh sin amhlaidh, is cinnte go bhfuil Ballyguileataggle i Luimneach ar cheann de na hainmneacha ar bhailte fearainn is neamhchoitianta a bhfuil seagal ann, Baile Gaill an tSeagail “baile Ghall an tSeagail (i.e. an t-eachtrannach a bhfuil baint aige leis an seagal)”.

(Conchubhar Ó Crualaoich & Aindí Mac Giolla Chomhghaill)

• Ard an tSeagail/Ardataggle
• Ard an tSeagail/Ardateggle

Dáta: 20/09/2025

Tá Cappaghnahoran/Ceapach na hEorna “ionad curaíochta na heorna” i gContae Laoise ar cheann de na bailte fearainn in Éirinn a bhfuil tagairt don eorna ina n-ainm. Is léir gur malairt ainm, ón ochtú aois déag, atá i gceist leis an logainm Béarla Windsor.

Mar a tharlaíonn maidir le coirce, is coitianta go mór an focal eorna i logainmneacha na hÉireann ná an focal cruithneacht “wheat”, léiriú ar an tábhacht a bhíodh leis an eorna in aiste bia na nÉireannach (féach logainm.ie #27806). Ó thaobh réimsí tíre, tagtar trasna ar an bhfocal i logainmneacha ó thuaidh, ó dheas, thiar agus thoir agus is deacair dá réir sin a dhéanamh amach an mbíodh saothrú níos tréine ar an mbarr i réigiúin seachas a chéile. Tá Craiginorne/Creag na hEorna “talamh cloiche na heorna” i gContae Aontroma, Carricknahorna/Carraig na hEorna i Sligeach agus Creggaunnahorna/Creagán na hEorna “talamh cloiche na heorna” i gContae Mhaigh Eo. Díol suntais, mar a tharlaíonn maidir le coirce, gur talamh ard atá i gceist le cuid mhór de na logainmneacha ina luaitear eorna, mar shampla Barleyhill i gCorcaigh, aistriúchán simplí ar Chnoc na hEorna. Cnoc na hEorna is bun freisin le Knocknahorn i dTír Eoghain, Knocknahorna i dTír Chonaill agus i Maigh Eo agus Cnocán na hEorna an bun atá le Knocknahorna in Uíbh Fháilí. Tagairt do thalamh ard atá freisin i Maulnahorna i gCorcaigh agus i gCiarraí, Meall na hEorna “maolán na heorna” an bun sa chás sin agus an fhoirm dhíspeagtha Millín na hEorna “maolán beag na heorna” atá i gceist le Milleennahorna, ainm atá ar dhá bhaile fearainn eile i gCorcaigh. Is tagairt d'áit ard Cronyhorn/Corrán na hEorna “cnocán maol nó imeall starrach ar a saothraítear eorna” i gCill Mhantáin, ach tagtar trasna ar eorna freisin, cé nach chomh minic céanna é, i gcom, mar shampla Coomnahorna/Com na hEorna “logán na heorna”.

(Conchubhar Ó Crualaoich & Aindí Mac Giolla Chomhghaill)

• Cnoc na hEorna/Barleyhill
• Meall na hEorna/Maulnahorna
• Millín na hEorna/Milleennahorna
• Millín na hEorna/Milleennahorna
• Cnoc na hEorna/Knocknahorna
• Ceapach na hEorna/Windsor or Cappaghnahoran
• Creagán na hEorna/Creggaunnahorna
• Cnocán na hEorna/Knocknahorna
• Corrán na hEorna/Cronyhorn
• Creag na hEorna/Craiginorne

Dáta: 13/09/2025

Ag cloí le téama an fhómhair i rith mhí Meán Fómhair, “lár ráithe an fhómhair”, is cinnte go bhfuil Gort an Choirce “an pháirc atá faoi choirce”, ar chaith cuid mhór daoine tréimhse i nGaeltacht Thír Chonaill i rith laethanta a n-óige, ar cheann de na logainmneacha is coitianta atá ar eolas ag daoine ina bhfuil tagairt don choirce (féach logainm.ie: #14446). Is mar a chéile díreach an t-ainm a chuirtear faoi chló Gortahork i mBéarla agus a chuirtear faoi chló Gortacorka i gContae Liatroma agus Oatfield i gContae an Chláir. “an pháirc atá faoi choirce” a chiallaíonn Aghincurk/Achadh an Choirce i gContae Aontroma freisin. Is meathaistriúchán Oatfield i gContae na Gaillimhe ar Chorr an Choirce “cnocán maol an choirce”, an bunainm céanna, mar a tharlaíonnn, atá le Corrycorka i gContae an Longfoirt. Cnoc an Choirce an bunús atá le Knockhurka i Sligeach agus le Knockaquirk i gCill Mhantáin agus is tagairt Taobh an Choirce/Tiveachorky “taobh cnoic atá faoi choirce” i nDún na Gall freisin don ghnás coirce a chur ar thalamh ard, mar is ea freisin is dócha Tomacork/Tom an Choirce “tor, cnocán an choirce” i gCill Mhantáin. Ní ar thailte arda ina dhiaidh sin a shaothraítí an coirce i ngach cás, mar tá Inchincurka/Inse an Choirce “léana an choirce” i gCorcaigh. Tá Coolacork/Cúil an Choirce “cluanóg, lúb an choirce” i gCill Mhantáin agus Tirchorka/Tír an Choirce “talamh an choirce” i gContae na Mí.

(Conchubhar Ó Crualaoich & Aindí Mac Giolla Chomhghaill)

• Gort an Choirce/Gortahork

Dáta: 06/09/2025

Ag tús mhí Meán Fómhair, an mhí láir i ráithe an fhómhair, is fiú a thabhairt faoi deara a laghad bailte fearainn in Éirinn a luaitear cruithneacht “wheat” iontu i gcomparáid le coirce “oats”, eorna “barley” nó seagal “rye”. Tá le tuiscint go soiléir uaidh sin go mba thábhachtaí barra eile ná an chruithneacht in aiste bia na nGael san am a caitheadh.

Ar cheann de na logainmneacha ina bhfuil tagairt don chruithneacht, tá Córrán na Cruithneachta “cnocán maol nó imeall starrach ar a saothraítear an chruithneacht" in aice le Cam Eolaing, Contae Loch Garman, cé go bhfuil sin ceilte ag ainm Béarla nach bhfuil ceangailte leis, Whitewell, tagairt do thobar beannaithe sa bhaile fearainn (féach logainm.ie #52805). Baile fearainn eile a bhfuil tagairt ina ainm don chruithneacht is ea Tullanacrunat/Tulaigh na Cruithneachta “cnocán na cruithneachta” i Muineachán, agus tá Tullycreenaght/Tulaigh Chruithneachta “dromainn na cruithneachta” agus Wheathill/Gort na Cruithneachta “páirc atá faoi chruithneacht” (féach logainm.ie: #63034; #59256) ar fáil i gCúige Uladh chomh maith. Páirtaistriúchán ar an ainm Gaeilge Gort na Cruithneachta “an pháirc atá faoi chruithneacht” atá san ainm Béarla Wheathill i bhFear Manach (féach seo). Is suntasach an rud maidir le bailte fearainn a luaitear cruithneacht ina n-ainm go mbaineann siad le réimsí arda talún; d'fhéadfadh gur mar gheall gur fearr a fhásann an chruithneacht in áit atá oscailte dea-dhraenáilte a tharlaíonn sin.

(Conchubhar Ó Crualaoich & Aindí Mac Giolla Chomhghaill)

• Corrán na Cruithneachta/Whitewell
• Gort na Cruithneachta/Wheathill
• Tulaigh Chruithneachta/Tullycreenaght

Dáta: 01/09/2025

Is ar éigean a shamhlódh éinne a bhí i láthair ag an gcéad Chomórtas Treabhdóireachta i 1931 cé chomh lárnach is a bheadh sé i saol mhuintir na tuaithe in Éirinn. Níl aon dabht ná gurb é buaicphointe na bliana é dá lán againn, agus sluaite na gcéadta míle daoine ag teacht chuige ar feadh na seachtaine. I mbliana (2025) beidh lucht ‘na Treabhdóireachta’ ag déanamh ar An Screagán (logainm.ie #1166663), atá suite de réir an tseanchórais riaracháin i bparóiste dlí Lainn Eala / Lynally i gContae Uíbh Fhailí. Pléifimid an dara logainm seo ar ball, ach faoi láthair tabharfaimid aghaidh ar an Screagán féin. Tá an eilimint screag intuigthe go maith, is dócha – malairt foirme de creig “(patch of) rough, rocky, stony ground” is ea é – ach maidir leis an iarmhír -án b’fhéidir gur gá a shoiléiriú go bhfuil brí ar leith aige i logainmneacha seachas -án (díspeagadh amhail -ín) sa ghnáthchaint. Is féidir An Screagán a thuiscint mar ‘áit ina bhfuil talamh screagach/carraigeach’ chomh maith le ‘áit ina bhfuil screag/creig bheag’. (Cf. bogán, a thagann i gceist go minic i logainmneacha sa chiall ‘(áit ina bhfuil) talamh bog’, agus é díorthaithe ón aidiacht bog.) Malairt foirme í screagán de creagán – forbairt ar creig (eDIL s.v. crec) é féin – atá mínithe sna foclóirí mar “rocky eminence” nó “(patch of) stony, barren, ground” (FGB s.v. screagán; cf. eDIL s.v. screc). Is é an sampla is cáiliúla, is dócha, an paróiste darb ainm An Creagán / Creggan (logainm.ie #2734; cf. PNNI) i gContae Ard Mhacha, ar chum Art Mac Cumhaigh aisling álainn faoi (cúpla véarsa le clos anseo, á chanadh ag cainteoir dúchais de bhunadh na háite an bhliain chéanna inar reáchtáladh an chéad Chomórtas Treabhdóireachta).

Ba dhóigh leat nach mbeadh áit darb ainm An Screagán / Screggan ‘(patch of) stony, barren, ground’ ró-oiriúnach do chomórtas treabhdóireachta! Más ea, b’fhéidir gurb é ‘The Rocks of Bawn’ an t-amhrán is oiriúnaí do chomórtas na bliana seo. Ach ar ndóigh, ní gá gur thagair an logainm do bhaile fearainn an Screagáin ina iomláine. (Sin ceist an-shuimiúil sa logainmníocht, a chaithfimid a fhágaint i leataoibh go fóill.) Nuair a scrúdaímid na léarscáileanna cáilíochta talún a chuireann an Ghníomhaireacht um Chaomhnú Comhshaoil ar fáil (léarscáileanna GCC) feicimid go bhfuil gairbhéal aolchloiche sa leathchuid thiar theas den Screagán, le till aolchloiche sa chuid thiar thuaidh. Díreach lastoir den bhaile fearainn, áfach, faighimid dhá phaiste shuntasacha lomcharraige, agus is cosúil gurb iad seo na screagáin a thug ainm don áit. Tugtar An Muclach / Mucklagh anois ar an mbaile fearainn ina bhfuil an lomcharraig seo, ainm a d’fhéadfadh a bheith níos déanaí ná An Screagán, b’fhéidir, is a rá go dtagraíonn sé don úsáid a bhaintí as an áit seachas don topagrafaíocht féin.

Is ann do bheagán shamplaí eile den téarma tuairisciúil seo screagán i logainmneacha. Éinne a shiúil an cnoc suas i dtreo Carraig Phádraig (#47551) i gContae Thiobraid Árann, cuimhneoidh siad ar an lomcharraig shuntasach atá taobh leis an mbóithrín. An talamh céanna atá le fáil sa bhaile fearainn teorantach leis an gCarraig lastuaidh, darb ainm An Screagán / Scraggaun (#47524). Tá gné cosúil leis seo le fáil in áit eile i gContae Dhoire darb ainm An Screagán / Scriggaun (cf. placenamesni.org) freisin. Ach is é creagán an leagan is coitianta go mór i logainmneacha. (Luamar sampla amháin cheana ach tá sé chomh bisiúil sin nach bhféadfaimis na samplaí go léir a thabhairt anseo.)

Tá an Screagán s’againne suite i bparóiste sibhialta Lainn Eala “church of (the) swan”. Tá an chéad eilimint ansin an-spéisiúil; tá sé gaolmhar le llann ‘eaglais’ atá chomh raidhsiúil sin i logainmneacha na Breatnaise. Ba é Colmán Eala an t-éarlamh, naomh a bhfuil clú is cáil air sa traidisiún Gaelach (féach P. Ó Riain, A Dictionary of Irish Saints). Go deimhin tá go leor leagan éagsúil dá ‘bheatha’ (beathaisnéis naoimh) a thagann anuas chugainn. Déanann cuid acu seo iarracht bunús an bhuafhocail Eala a mhíniú, m.sh. ‘Betha Cholmain Eala annso’ as Beathaí Naomh na hÉireann [Bethada Náem nÉrenn]. Tugtar ginealach an Cholmáin anseo chomh maith le cuntas ar a theacht go dtí an dúiche inar bhunaigh sé Lainn Eala. Deirtear linn go raibh péist urchóideach darbh ainm Lainn ina chónaí i Loch Eala agus nach leomhadh duine ná ainmhí dul i ngaire don loch ar a heagla. [Peist urcoidech do bí i lLoch Eala … ni lamhadh duine na ainmide dol a n-gaire don loch ar a h-ecla … dob e comhainm na peiste-sin .i. Lainn]. Tháinig Colmán agus ‘chuir fios ar a chairde cúnta’, gur dhícheannaigh beirt naomh eile an phéist. Bheannaigh na naoimh an reilig agus chuireadar corp na péiste ann. Lainn ab ainm don phéist agus Loch Eala a bhí ar an loch cheana féin, ná déanaimis dearmad; mar sin féin, sa leagan seo den scéal tagann tuilleadh ealaí go dtí an teampall nua chun ceol a chanadh do na naoimh ann chun leasainm Cholmáin agus an logainm féin a dheimhniú! (Le haghaidh tuilleadh tagairtí don áit seo sna foinsí dúchasacha féach E-Onomasticon s.n. lann elo.)

Mar is minic a tharlaíonn sa tseanlitríocht, táimid ag déanamh iontais anois cé acu arbh ann don logainm Loch Eala i ndáiríre nó ar cruthaíodh é ar mhaithe leis an dinnseanchas. Éinne mbeadh amhras orthu agus a d’fhéachfadh ar an mbaile fearainn Lainn Eala / Lynally Glebe (#42263), nach bhfuil aon loch ann, dhéanfaidís beag is fiú den scéal. Ach casaimis ar na léarscáileanna úd a luamar cheana, bunaithe ar thaighde eolaíochta na GCC: is amhlaidh atá achar mór talamh glárach idir Abhainn Thulach Mhór agus abhainn na Clóidí, díreach lastuaidh den láthair eaglasta. Flooded Bottoms a mharcáiltear anseo ar an léarscáil SO 1ú eag., agus tá sé inmheasta gur anseo a bhí an loch stairiúil. (Cuir i gcás gur léir ar na léarscáileanna céanna go raibh an loch beag in aice le bf Muclach i bhfad ní b’fhairsinge tráth dá raibh.)

Mar a tharlaíonn anois is arís sna nótaí seo, tá pointe tábhachtach le déanamh anseo. Is minic trácht ar athfhliuchadh mar laghdú ar riosca tuilte; b’fhéidir gur i gceantair mar seo – ceantair a bhí fliuch go nádúrtha tráth dá raibh, de réir na fianaise geolaíochta in éineacht leis an bhfianaise logainmníochta – ba cheart tosnú. Ach stopaimis an chaint seo faoin bhfliuchadh, mar tá fhios ag an saol Fódlach go mbíonn ár ndóthain báistí againn i mí Mheán Fómhair! Tá súil againn nach mar sin don Treabhdóireacht i mbliana; ach b’fhéidir nach aon díobháil é a bheith ar siúl ar thalamh crua an Screagáin i ndeireadh na dála, seachas san áit a raibh Loch Eala tráth agus an ollphéist ina cónaí ann.

(Conchubhar Ó Crualaoich & Aindí Mac Giolla Chomhghaill)

• An Screagán/Screggan

Dáta: 30/08/2025

Tá na bailte fearainn Baile Bogáin Thuaidh agus Baile Bogáin Theas suite i bparóiste dlí Fhionnghlaise (de réir an tseanchórais riaracháin), díreach mar a mbuaileann an Chabrach, Glas Naíon agus Fionnghlas le chéile. Tá an leagan Béarla Ballyboggan i mbéal an phobail le déanaí. In eagarfhocal a foilsíodh ar an Irish Times i mí Aibreáin, pléadh an athghiniúint uirbeach a bhí beartaithe don cheantar seo, agus dúrthas an méid seo faoin ainm: ‘The 77-acre district … has been given the unlovely working title of Ballyboggan after a little-known local road’ (Irish Times (24-04-2025), sinne a chuir isteach an bhéim). Ar ndóigh, spreag an t-alt seo cur is cúiteamh maidir le hainm na forbartha nua. Cuireadh aighneacht faoi bhráid an údaráis áitiúil (Comhairle Cathrach Bhaile Átha Cliath) ag impí orthu an t-ainm a athrú go Hamilton, ‘after Ireland’s greatest mathematician, William Rowan Hamilton’ (féach Submission: William Rowan-Hamilton). Luaigh an aighneacht an t-athainmniú a rinneadh ar Dhroichead Broome mar Hamilton Bridge i 1958, agus an t-ainm Broombridge-Hamilton Depot a bhaist an tAire Iompair ar an Iosta Luas nua i 2014. Níor luaigh an aighneacht na hainmneacha eile nach iad i gcomharsanacht Dhroichead Broome a chaomhnaíonn an duine ceannann céanna, mar atá Cúirt Rowan Hamilton agus Cearnóg Hamilton ar an gCabrach, chomh maith le Ard Hamilton, Bealach Hamilton, Radharc Hamilton agus Siúlán Hamilton i mBaile an Ásaigh. Laoch mór ab ea an Hamaltúnach, gan aon amhras, ach ba dhóigh leat go bhfuil sé go maith as mar atá sé cheana, ó thaobh aitheantas in ainmneacha oifigiúla de. Ach de réir na tuairisce is déanaí ar an Irish Times ((23-08-2025)), is cosúil go bhfuil an Chomhairle Cathrach chun ‘Broombridge-Hamilton’ a bhaisteadh ar an athghiniúint uirbeach seo i ndeireadh na dála – anuas ar na sé shráidainm, an droichead agus Iostas Luas – rud a fhágann naoi (9) ngné sa cheantar atá ainmnithe as Hamilton go dtí seo, uimhir a bhfuil cuma shamhailteach air.

Ach cad a thabharfadh ar dhuine an focal Béarla “unlovely” a úsáid i leith an logainm Ballyboggan? Féachaimis ar an mbunleagan Gaeilge. Mar a luamar i dtús an nóta seo, is iad Baile Bogáin Theas agus Baile Bogáin Thuaidh na leaganacha Gaeilge a dearbhaíodh san Ordú Logainmneacha (Contae Bhaile Átha Cliath) 2011, ordú a rinne an tAire Ealaíon, Oidhreachta agus Gaeltachta (mar a bhí) faoi Chuid 5 de Acht na dTeangacha Oifigiúla 2003. Bunaíodh na foirmeacha Gaeilge san ordú seo ar an taighde a rinne an Brainse Logainmneacha (oifig de chuid na Roinne Forbartha Tuaithe agus Pobail agus Gaeltachta anois). Sular shínigh an tAire an t-ordú sin, bhí gach logainm scrúdaithe ag an gCoimisiún Logainmneacha agus, thairis sin, curtha faoi bhráid an phobail le haghaidh tréimhse comhairliúcháin. (Tabhair faoi deara nach bhfuarthas aon aighneachtaí maidir leis na leaganacha Gaeilge Baile Bogáin Thuaidh agus Baile Bogáin Theas ar feadh na dtrí mhí sin.)

Fo-roinnt riaracháin a rinne an tSuirbhéireacht Ordanáis sna 1840í faoi ndear na míreanna North agus South; ní raibh ann ó cheart ach Baile Bogáin. B’in é an leagan a mhol an Coimisiún Logainmneacha ar deireadh, agus an bhrí atá le tuiscint as ná “town(land) of (the area of) soft ground”. Ach, faoi mar a tharlaíonn go minic, ní raibh an fhianaise stairiúil gan a bheith casta agus débhríoch. Go deimhin, mheas Seán Ó Donnabháin, fathach mór an 19ú haois maidir le logainmneacha agus cúrsaí Gaeilge i gcoitinne – nach bhfuil ach aon (1) sráidín amháin i mBaile Átha Cliath ainmnithe in ómós dó, mar eolas – mheas seisean gur ‘baile an bhogáin’ [Baile an Bhogáin] “the town(land) of the soft ground” a bhí ann agus é ag breithniú na fianaise ar son na Suirbhéireachta Ordanáis i 1840. Níl de dhifríocht idir sin agus an leagan oifigiúil, ar ndóigh, ach an t-alt. Nuair a bhí an Coimisiún Logainmneacha ag féachaint ar an bhfianaise ina iomláine – agus roinnt tagairtí breise ar fáil dóibh nach raibh os comhair Uí Dhonnabháin– mheasadar siúd nach raibh dóthain ann ar son an ailt sin, ná ar son an tséimhithe ar thúschonsan b(h)ogáin a bheadh riachtanach ina dhiaidh. Is maith a bhí fhios ag baill an Choimisiúin gur minic nach dtagann na gnéithe sin slán tríd an bpróiseas béarlaithe, agus b’éigean dóibh breithiúnas tomhaiste a thabhairt maidir leis an bhfoirm ba chóir a mholadh mar leagan dlíthiúil sa dréachtordú a bhí le cur faoi bhráid an phobail. Bhí leagan eile le cur san áireamh, freisin, mar atá Baile Uí Bhogáin “the town(land) of Ó Bogáin”, ina bhfuil an sloinne dúchasach a ndéantar Boggan de sa bhéarlú de ghnáth. Ach arís, bheimis ag súil le rian de shéimhiú ar thús na heiliminte deiridh sa chás sin.

Téann an Coiste Logainmneacha (a tháinig i gcomharbas ar an gCoimisiún Logainmneacha) i ngleic le mórán ceisteanna casta cáiréiseacha agus an fhianaise á meas acu agus is minic nach mbíonn oiread na fríde idir dhá (nó trí!) leagan Ghaeilge a d’fhéadfaí a mholadh. Nuair a shocraítear foirm Ghaeilge mar leagan dlíthiúil de logainm áirithe – agus ar ndóigh ní féidir leis an Stát ach an t-aon leagan Gaeilge amháin a dhearbhú de gach logainm oifigiúil dá chuid – socraítear í toisc go dtugann trom na fianaise le fios, i dtuairim an Choiste Logainmneacha, gurbh í sin an fhoirm den ainm is déanaí a bhí in úsáid ag muintir na háite fad is a bhí an Ghaeilge ina teanga phobail ann. Ní hionann sin is a rá go ndéantar dearmad ar gach féidearthacht eile as an bpointe sin amach, áfach! (Mar shampla, feicfimid thíos gurb ann do Ballyboggan eile i gContae na Mí nach bhfuil bh- séimhithe le sonrú ar thagairt ar bith sa taifead gallda, ach atá luaite i bhfoinsí iontaofa Gaeilge mar Baile Uí Bhogáin mar sin féin!) Ar na dualgaisí atá ar an mBrainse Logainmneacha, tá an fhianaise do gach logainm a chur i láthair agus míniú a thabhairt ar chomhthéacs na bhfoirmeacha oifigiúla de réir mar a shocraítear iad.

Ar aon chuma, bheartaigh an Coimisiún gurbh é an t-ainm a bhí á chur in iúl ag tromlach na fianaise ná Baile Bogáin. Maidir le bogán “soft ground” féin (féach FGB s.v. bogán, AFB s.v. bogán, eDIL s.v. bocán), seans gurbh é an talamh glárach cois na Tulchann a bhí i gceist, áit ina bhfanfadh an cré bog maoth tamall fada tar éis don abhainn a chur thar maoil, cuir i gcás. D’fhéadfadh sé chomh maith céanna go raibh gnéithe eile ann tráth a thug ainm don áit, gnéithe atá folaithe nó scriosta le fada ag an tírdhreach uirbeach. Tá samplaí eile againn de Ballyboggan mar logainm béarlaithe ar fud na tíre, ach ní hí an Ghaeilge chéanna atá laistiar de gach ceann acu. Mar a luamar thuas, is béarlú é Ballyboggan (logainm.ie #38910) i gContae na Mí ar Baile Uí Bhogáin “the town(land) of Ó Bogáin”: scríobhann na Ceithre Máistrí ‘baile ui bogáin’ [gin.] (1447) agus is é tagairt a fhreagraíonn dó sin in Annala Chonnacht ‘a mBali .h. Bhogan’ (mar a seasann .h. do Uí na Nua-Ghaeilge). An sloinne céanna atá againn in ainm an bhaile fearainn Baile Uí Bhogáin / Ballybogan (logainm.ie #16254) i gContae Dhún na nGall agus in ainm an tsráidbhaile Cluain Uí Bhogáin / Clanabogan “the (wet) pasture of Ó Bogáin” (logainm.ie #1167028; PNNI) i gContae Thír Eoghain. In oirdheisceart na tíre, áfach, ní Ó Bogáin atá againn ach sloinne eile ar fad sa trí bhaile fearainn darb ainm Baile Uí Bheagáin “the town(land) of Ó Beagáin”, a bearlaíodh mar Ballyboggan (x2) agus mar Bogganstown (féach Logainmneacha na hÉireann IV: Townland names of Co. Wexford).

Tá an t-ainmfhocal coitianta bogán ‘talamh bog’ i bhfad níos bisiúla i logainmneacha ná mar atá na sloinnte sin, de réir mar is féidir linn a dhéanamh amach. Tagraíonn Baile an Bhogáin / Ballyboggan (logainm.ie #20382), par. Áth Eascrach, Contae na Gaillimhe, don phortach in iarthar an bhaile fearainn. Is cosúil gur Baile an Bhogáin atá taobh thiar den dara shampla de Ballyboggan (logainm.ie #19834) i bpar. Mhuine Mheá sa chontae céanna freisin: tá an fhianaise casta ach is oileán atá ann le portach ar gach taobh de (cf. léarscáileanna GCC). Ní baile amháin a úsáidtear le bogán i logainmneacha: féach aicmitheoirí eile amhail Tamhnaigh an Bhogáin / Tawnawoggaun “the grassy (up)land of (in) the soft ground” (logainm.ie #37443) i gContae Mhaigh Eo agus Tor an Bhogáin / Turavoggaun “the tall rock of (at) the soft ground” (logainm.ie #46101) i gContae Thiobraid Árann. Ní foláir nó tagraíonn an dara hainm seo do cheann de na paistí lomcharraige in aice le Moanavoggaun (mionainm < ?Móin an Bhogáin “the bog of the soft ground”), mar a bhfuil portach mór.

Tagann bogán i gceist mar aicmitheoir ann féin freisin, sa chiall “(area of) soft ground”. Mar shimpléacs – is é sin, mar eilimint aonair gan cháiliú – faighimid An Bogán i gContaetha Cheatharlach (logainm.ie #3353), Chill Chainnigh (logainm.ie #26705), Thiobraid Árann (logainm.ie #46791), na Gaillimhe (logainm.ie #19912), Liatroma (logainm.ie #29021) agus na Mí (logainm.ie #38231). Tá dhá bhaile fearainn i gContae na Gaillimhe ina bhfuil an focal san iolra, mar atá Na Bogáin / Boggauns “the areas of soft ground” (logainm.ie #18961; #20404). Agus bogán le fáil in éineacht le haidiachtaí cáilithe i leithéid An Bogán Fionn / Bogganfin “the fair, white soft ground” (logainm.ie #42321) i gContae Ros Comáin, An Bogán Mór / Lowpark “the big area of soft ground” (logainm.ie #18023) i gContae na Gaillimhe, agus An Bogán Riabhach / Boggaunreagh “the greyish, striped soft ground” (logainm.ie #41518) i gContae Uíbh Fhailí. Dá bhrí sin is uile, ní haon chadhan aonair é Baile Bogáin i mBaile Átha Cliath, agus a oiread sin samplaí de bogán i logainmneacha ar fud na tíre. (NB Cé go bhfuil an Brainse Logainmneacha ag déanamh taighde ar na logainmneacha thuas ó na 1960í i leith, is oth linn a rá nach bhfuil aon eolas againn ó mhuintir na háite mar gheall ar iad a bheith “lovely” nó “unlovely”.)

Ag filleadh ar ais dúinn ar Bhaile Bogáin i mBaile Átha Cliath mar fhocal scoir, tabhair faoi deara nach dtagann aon tagairt anuas chugainn atá níos sine ná 1613. Ach is féidir talamh slán a dhéanamh de go dtéann an logainm siar i bhfad roimhe sin. Ar an drochuair, ní féidir an chuid is mó de logainmneacha na hÉireann a rianú níos sia siar ná tús an 17ú haois, de dheasca easpa cáipéisí stairiúla. Ní gá a rá gur ríléir gur cumadh an logainm seo Baile Bogáin nuair a bhí an Ghaeilge mar theanga pobail sa cheantar; dá bharr sin is logainm é a bhfuil brí agus tábhacht ag baint leis ó thaobh an chultúir agus na teangeolaíochta de. Anuas air sin, is ball é den tacar logainmneacha Gaeilge úd a thagraíonn do thalamh fliuch in áiteanna nach bhfuil a leithéid le fáil a thuilleadh go minic. Níl aon insint ar an méid gnáthóga bogaigh a scriosadh le linn na bhfeabhsuithe – mar dhea – a chuir na húinéirí nua i bhfeidhm ar an tír tar éis na ndíshealbhuithe forleathana sa 17ú haois, agus is minic nach bhfuil aon chuimhne ar na gnéithe seo ach sna logainmneacha féin. Ar na céadta is na céadta samplaí dá leithéid, tá an logainm breá dúchasach Baile Bogáin / Ballyboggan “town(land) of (at) (the) soft land”, ar bhruacha na sean-Tulchann taobh thuaidh de Bhaile Átha Cliath ina measc.

(Conchubhar Ó Crualaoich & Aindí Mac Giolla Chomhghaill)

• An Bogán/Boggan
• Baile Uí Bhogáin/Ballybogan
• Baile Bogáin Thuaidh/Ballyboggan North
• An Bogán Mór/Lowpark
• Na Bogáin/Boggauns
• Baile an Bhogáin/Ballyboggan
• An Bogán/Boggaun
• Baile an Bhogáin/Ballyboggan
• Na Bogáin/Boggauns
• An Bogán/Boggan
• An Bogán/Boggaun
• Tamhnaigh an Bhogáin/Tawnawoggaun
• An Bogán/Boggan
• Baile Uí Bhogáin/Ballyboggan
• An Bogán Riabhach/Boggaunreagh
• An Bogán Fionn/Bogganfin
• Tor an Bhogáin/Turavoggaun
• An Bogán/Boggaun
• Cluain Uí Bhogáin/Clanabogan
• Bóthar Uí Dhonnabháin/O'Donovan Road

Dáta: 23/08/2025

Cúpla mí ó shin, fuair an Brainse Logainmneacha fiosrúchán ó chainteoir dúchais Ghàidhlige as Eilean Leòdhais in Inse Ghall agus í ag fiafraí an raibh aon samplaí i nGaeilge na hÉireann den eilimint Ghàidhlige àirigh. Tagann an focal sin i gceist i logainmneacha Inse Ghall sa bhrí “an area or pasture land for … summer milking of cattle”, de réir a mínithe féin, agus is minic a bhíonn siad seo le fáil in áiteanna iargúlta, scoite amach. (Le haghaidh plé acadúil ar àirigh na Gàidhlige, a bhfuil stair an-spéisiúil ag roinnt leis i logainmneacha Inse Ghall, cf. Foster 2017; Fellow-Jensen, Nomina 1980.) Tuigtear buaile i logainmneacha Leòdhais mar “cattle fold, enclosure, dairy, milking place” freisin, ceart go leor, ach áiteanna iad seo atá suite ar an gcoimíneacht ar imeall na feirme féin, murab ionann is àirigh. Chomh fada agus is féidir a dhéanamh amach, a dúirt sí, ní bhaintí úsáid as buaile i Leòdhas mar ainm ar na láithreacha buailteachas samhraidh i bhfad i gcéin.

Ba mhór an díol spéise é sin dúinne, mar i logainmneacha na hÉireann – cé go gcreidtear a mhalairt go coitianta – níl gá go dtagraíonn an eilimint buaile do bhuailteachas sléibhe go sonrach .i. na beithígh a thabhairt go dtí talamh ard. Ní hea, ach d’fhéadfadh buaile a thagairt do shuíomh ar bith, is cuma ardán nó ísleán, atá oiriúnach don innilt i gcoinníollacha áirithe aimsire, nó d’áit ar bith a chuirtear in áirithe chun innilt ann ag tréimhsí ar leith den bhliain, cuir i gcás Buaile na Nollag / Boleynanollag “the boley of Christmas-time” (logainm.ie #21027) i gContae na Gaillimhe agus Buaile na Cásca “the boley of Easter-time” a béarlaíodh mar Easterfield (logainm.ie #20989) i gContae na Gaillimhe (‘Baulanacaske’ 1801) agus mar Boolanacausk “the boley of Easter-time” (logainm.ie #7433) i gContae an Chláir. (Mar sin féin, faoi mar a chonaiceamar an tseachtain seo caite, níor mhór bheith aireach sna háiteanna seo uaireanta, m.sh. An Bhuaile Bhradach / Bolabradda “the treacherous boley” (logainm.ie #52877) agus An Bhuaile Bhréagach / Ballybregagh “the false (deceptive, treacherous) boley” (logainm.ie #52339) i gContae Loch Garman.)

Sna samplaí thuas as Leòdhas, dhá rud éagsúla ab ea àirigh agus buaile na Gàidhlige, agus an àirigh suite i bhfad i gcéin ón bhfeirm. I bhFoclóir Dwelly (Am Faclair Beag) s.v. àirigh, tugtar na míniúcháin “hill pasture” agus “Summer residence for herdsmen and cattle”. Tá na bríonna sin an-ghairid do áirge na Sean-Ghaeilge (bunfhoirm àirigh na Gàidhlige): féach “summer milking-places in the mountains”, “place for milking cows, byre, cowshed” (eDIL s.v. áirge; d’fhéadfadh an tréad féin a bheith i gceist freisin). Sampla maith ón tseanteanga is ea Luid Mael Ruain Tamlachta fechtas dia airge .i. ceppan i Sléib Mairgge ‘Chuaigh Maolruain Thamhlachta uair amháin go dtí a airge .i. ceapán i Sliabh Mairge’ i gcló ag Fergus Kelly, Early Irish Farming lch. 44.)

Thug an comhfhreagras seo orainn samplaí a scrúdú den leagan Nua-Ghaeilge den fhocal céanna i logainmneacha, mar atá áirí. (Cf. ‘a herd (of cattle), a pasture, a herdman’s hut’ Dinneen (1927) s.v. airghe; ‘milking-place; herd (of cows)’ Ó Dónaill s.v. áirí. Tabhair faoi deara idir a- gairid agus á- fada tosaigh; féach thíos.) Is follas ar an gcéad dul síos go bhfuil na bríonna seo atá luaite le àirigh na Gàidhilge – buailteachas samhraidh i bhfad amach ón bhfeirm – clúdaithe cheana féin ag buaile i nGaeilge na hÉireann. Is í buaile an eilimint is raidhsiúla go mór ar áiteanna buailteachais sa Nua-Ghaeilge abhus, bídís ard nó íseal, bídís i ngiorracht don fheirm nó scoite amach, murab ionann is buaile i Leòdhas a bhfuil dáileachán an-teoranta aici. É sin ráite, is ann don fhocal Nua-Ghaeilge áirí i logainmneacha abhus freisin, cé go bhfuil sé an-neamhchoitianta.

An sampla is soiléire, b’fhéidir, is ait le rá ach tá sé le fáil chomh fada ó bhaile ó Inse Ghall is a d’fhéadfaí a dhul in Éirinn! Tá an baile fearainn Drom na hÁirí / Drominaharee “the ridge of the (summer) milking-place” (logainm.ie #23392) suite i gContae Chiarraí, 700 km slí ó Leòdhas, rud a mheabhraíonn dúinn cé chomh fada fairsing is a bhí saol na Gaeilge tráth dá raibh. Díol spéise, áfach, nár thuig Gaeilgeoirí Chiarraí brí …na hÁirí faoi lár an 19ú haois. Ná níor thuig Seán Ó Donnabháin féin é i gceart, nuair a thug cuairt ar an áit i 1841 leis an tSuirbhéireacht Ordanáis. Cainteoir dúchais Gaeilge ab ea an Donnabhánach agus bhí cur amach maith aige ar an tseanlitríocht fiú ag an tráth sin dá shaol. Mhínigh seisean an logainm mar “ridge of the watching”, agus é ag iarraidh áirí a cheangal leis an bhfocal aire (eDIL s.v. 1 aire). Tá Drom na hÁirí suite i gceantar crochta sléibhtiúil, áit nach mbeifí ag súil le buailteachas ach le linn an tsamhraidh amháin. Ach dhealródh sé nach raibh an áirí seo in úsáid faoin 18ú/19ú haois, nó neachtar acu go raibh an focal sin féin scriosta ar fad ag an bhfocal buaile sa ghnáthchaint le fada, ionas gur imigh brí an logainm as cuimhne.

Bíodh sin mar atá, díol spéise go bhfuil sampla againn sa chontae céanna den fhocal áiríoch “herdsman” – díorthaithe ó áirí gan amhras (eDIL s.v. áirgech) – sa logainm Doirín na nÁiríoch / Derreenanaryagh “the (little) (oak-)grove of the herdsmen” (logainm.ie #22330), a thagraíonn do bhaile fearainn sléibhtiúil eile, gar do Ghleann Chárthaigh. Ait go leor, thuig Ó Donnabháin an focal seo (‘shepherds’ a scríobh seisean), faoi mar a thuig an Seabhac (Pádraig Ó Siochfhradha), mórscoláire dúchasach eile, sa 20ú haois.

I Leath Mhogha atá na samplaí eile le fáil freisin. Tá Gleann Áirí / Glenary “valley of (the) (summer) milking-place” (logainm.ie #49236) i Sléibhte an Chomaraigh, Contae Phort Láirge. Agus tá dhá shampla de Coill Áirí “wood of (the) (summer) milking-place” againn, ceann acu béarlaithe Killary gar do Bhéal an Átha i gContae Thiobraid Árainn (logainm.ie #46377) agus ceann eile mar Killaree i gContae Chill Chainnigh (logainm.ie #26989). Ní sléibhtiúil an áit í Coill Áirí i gContae Chill Chainnigh, ach tá cnoic lomcharraige ghéara go maith ann (féach epa), ag bagairt os cionn an Chaisleáin Dhuibh agus iad faoi chrainn. Ní fhéadfaí aon bhuailteachas a dhéanamh anseo ach amháin sa samhradh. (Tabhair faoi deara nár thuig Gaeilgeoirí Chill Chainnigh an focal áirí i lár an 19ú haois ach an oiread! Is é míniú a thugadar d’Eoghan Ó Comhraí, ‘there are three of the Kings of Ireland buried in [the large rath in Killaree townland], whence the name Kileree or the Cell of the King’ LSO I 203 (1839), mar a bheadh *cill an rí ann!)

Sa deisceart fós atá Airí Bhuí / Arywee “yellow (summer) milking-place” (logainm.ie #31155) i gContae Luimnigh. Tabhair faoi deara an mhalairt foirme áitiúil, airí le a-gairid. Talamh íseal atá anseo, rud a thugann le fios b’fhéidir go raibh an airí ag tagairt d’áit in aice leis an bportach in iarthar an bhaile fearainn. Ísleán is ea Airí Bhréige / Arrybreaga “false (summer) milking-place” (logainm.ie #32471) sa chontae céanna freisin, a bhfuil an talamh draenáilte go maith den chuid is mó, agus a bheadh oiriúnach don bhuailteachas ó cheann ceann na bliana. Ach tá cúpla páirt de nach bhféadfaí a úsáid go dtí an samhradh, mar atá, an lomcharraig suas an cnoc i dtreo na Cloiche Fada lastoir, agus an mhóin eanaigh laistiar. B’fhéidir gur thagair an focal gin. bréige ‘bréagach’ san ainm do cheann den dá áit seo, a cheapfadh duine a bheadh oiriúnach don bhuailteachas ach nach raibh i ndáiríre.

Ar ais arís dúinn, más ea, ag caint ar bhréaga i logainmneacha. Seo tuilleadh samplaí mar fhocal scoir:

• Ard Mhacha Bréige “the false Ard Mhacha”, béarlaithe Ardmaghbreague i gContae na Mí (logainm.ie #38187) agus Armaghbrague i gContae Ard Mhacha féin (logainm.ie #56378; placenamesni); mar chodarsnacht ar an bhfíor-Ard Mhacha / Armagh (#1411561) is cosúil;
• Cnoc Bréige / Knockbreaga “false, (dangerously) deceptive(?) hill” (logainm.ie #37474) i gContae Mhaigh Eo;
• An Buachaill Bréige / Boughilbreaga “the false boy, cowherd” (logainm.ie #1413201) i gContae Luimnigh (‘there is an old stone on top of it’ c. 1973);
• Seáinín na Bréige / Shauneenabreaga “the false Seáinín” (logainm.ie #1421372) i gContae Phort Láirge, ar carn é ar bharr sléibhe (WA002-080).
• Faill na Bréige / Foylenabreaga “the false cliff” (#1415485) cois taobh na hEatharlaí i gContae Luimnigh;
• Trá Bhréige / Trawbreaga Bay “treacherous strand” (logainm.ie #111463) i gContae Dhún na nGall, mar a bhfuil tuairisc i Litreacha na Súirbhéireachta Ordanáis ar dhaoine a bheith sciobtha isteach san fharraige le taoidí tobanna;
• An Carnán Bréagach / Carnanbregagh “the false/deceptive (little) cairn, heap of stones” (logainm.ie #33822) i gContae Lú.

Luamar an tseachtain seo caite an tuairisc a thug Seán Ó Donnabháin as a chuimhne féin ar An Bhréagach “the treacherous (river)”, abhainn i gContae Chill Chainnigh a fuair ainm toisc go gcuireadh sé thar maoil gan choinne, go tubaisteach tragóideach ar uairibh. Nuair a bhí an Donnabhánach in iarthar Chorca Dhuibhne i 1841, thaispeáin muintir na háite carraig mhór dó amuigh i gCuan Fionntrá, le dornán carraigeacha beaga eile idir í agus tír, agus dúradar leis gur mhinic a chuiridís seo dallamullóg ar lucht na mbád. Is é ainm atá ar an ngné chontúirteach seo An Bréagaire “the liar” (logainm.ie #1393949).

(Conchubhar Ó Crualaoich & Aindí Mac Giolla Chomhghaill)

• Buaile na Cásca/Boolanacausk
• Buaile na Cásca/Easterfield
• Buaile na Nollag/Boleynanollag
• Doirín na nÁiríoch/Derreenanaryagh
• Drom na hÁirí/Drominaharee
• Coill Áirí/Killaree
• Airí Bhuí/Arywee
• Airí Bhréige/Arrybreaga
• An Carnán Bréagach/Carnanbregagh
• Cnoc Bréige/Knockbreaga
• Ard Mhacha Bréige/Ardmaghbreague
• Coill Áirí/Killary
• Gleann Áirí/Glenary
• An Bhuaile Bhréagach/Ballybregagh
• An Bhuaile Bhradach/Bolabradda
• Ard Mhacha Bréige/Armaghbrague
• Trá Bhréige/Trawbreaga Bay
• Ard Mhacha/Armagh
• An Buachaill Bréige/Boughilbreaga
• Droichead Fhaill na Bréige/Foylenabreaga Bridge
• Seáinín na Bréige/Shauneenabreaga

Dáta: 16/08/2025

Sa phlé dúinn ar leasainmneacha na nGael le cúpla seachtain anuas, bhuaileamar le roinnt buafhocal pearsanta agus aidiachtaí tuairisciúla nach raibh rómholtach, cuir mar sin é! Leanaimid ar aghaidh ar an téama sin leis na samplaí seo a leanas:

• ‘Ferrall Bradagh’ .i. Fearghal Bradach (“thieving/dishonest”) ó Chontae an Longfoirt (Fiants [Eilíse] §4924, anno 1596);
• ‘Walter Bradagh m‘Laghlin boy’ .i. Ualtar Bradach mac Lochlainn Bhuí ó Chontae na Gaillimhe (Fiants [Eilíse] §4028, anno 1582) (phléamar buí “yellow” an tseachtain seo caite; féach freisin gur minic a sheasann Brl. Laghlin do Maoleachlainn);
• ‘Morgh bregaghe m‘Teig oge’ .i. Murcha Bréagach mac Taidhg Óig ó Inse Uí Chuinn, Contae an Chláir (Fiants [Eilíse] §3042, anno 1577);
• ‘John Bregagh’ .i. Seán Bréagach ó Chontae Luimnigh (is dócha), (Fiants [Eilíse] §6461, anno 1600);
• ‘Edm. Bregagh M‘Echey’ .i. Éamann Bréagach Mac an Chaoich , .i. lying/deceitful Éamann Mac an Chaoich ó phar. Inis Caoin, Contae an Chabháin (Fiants [Eilíse] §4908, anno 1586). (Mac an Chaoich a thugtaí ar an bpríomhghéag de Muintir Raghallaigh in oirdheisceart Chontae an Chabháin (cf. #380), a thug ainm don bharúntacht Clann Chaoich / Clankee (#11).

Tá réimse bríonna ag na focail bréagach agus bradach , ar ndóigh, agus níl siad teoranta do bhuafhocail phearsanta ach chomh beag. Mar shampla, bó bhradach a thugtar ar bheithíoch a ghabhann ar strae agus a chuireann spéis i mbarraí an fheirmeora béal dorais. Bríonna eile atá le bradach is ea “obtained unjustly, stolen” agus fiú – ag bradaíl isteach ar bréagach féin – “false” (féach Ó Duinnín, FGB, AFB s.v.). I logainmneacha – agus go háirithe sna logainmneacha úd a thagraíonn do ghnéithe aiceanta – is éard a chuireann bradach in iúl gur chóir bheith ar d’airdeall san áit seo ar shlí éigin; go gcuirfeadh sé dallamullóg ort; nó go deimhin gur áit chontúirteach amach is amach atá ann. (Cf. an nath Brl. treacherous conditions a deirtear le haimsir nó talamh.) Bhí an ceart ag Fiachra Mac Gabhann, nach maireann, an logainm An Móinín Bradach / Moneenbradagh (logainm.ie #35707) i gContae Mhaigh Eo a mhíniú mar “the dangerous (little) bogland” (Logainmneacha Mhaigh Eo V, lch. 540). Agus féach go bhfuil ‘Red Shaking Bog’ léirithe ar léarscáil de chuid an 17ú haois a mhíníonn brí an logainm An Portach Bradach / Portaghbradagh (logainm.ie #44765) i gContae Shligigh (Down Survey [1654], bar. Thír Fhiachrach). A leithéid sin de bhrí atá le tuiscint freisin, de réir dealraimh, i gcás logainmneacha amhail An Bhuaile Bhradach / Bolabradda (logainm.ie #52877) i gContae Loch Garman, mar a bhfuil paistí móra de thalamh glárach cois Abhainn na hInse, a thugann le fios go raibh sé de nós ag an abhainn cur thar maoil. Mhairfeadh an talamh sin bog maoth (agus dá bhrí sin, contúirteach do na hainmhithe) tar éis don talamh mórthimpeall bheith tiormaithe cruaite a dhóthain chun beithígh a thabhairt isteach ann (féach Logainmneacha na hÉireann IV, lch. 555).

Amhail an Bhuaile Bhradach i gCo. Loch Garman, tá paiste suntasach de thalamh glárach i mbaile fearainn An Baile Bradach / Balbradagh (logainm.ie #38613) i gContae na Mí, agus b'fhéidir go mbaineann an mhír bradach sa logainm seo leis an talamh glárach sin ag fanacht bog agus lábach tar éis don talamh mórthimpeall air éirí tirim agus sabháilte do bheithígh, freisin. Sa chás seo, áfach, tharla gur baile an t-aicmitheoir, d’fhéadfadh sé gur aidiacht ainmfhoclaithe atá san fhocal bradach sa chás seo, agus ‘gadaí’ i gceist; más ea, d’fhéadfaimis an logainm a thuiscint mar Baile Bradach “town(land) of (the) thieves”. Logainm eile a d’fhéadfaí a thuiscint ar an dá bhealach is ea Bóthar Bradach / Boherbraddagh (logainm.ie #32035) i gContae Luimnigh (“thieving road / road of thieves” i Logainmneacha na hÉireann I, lch. 73): theastódh mionscrúdú ar an leagan amach agus ar cháilíocht na talún chun a dhéanamh amach cé acu brí is dóichí. Uaireanta is léir ón topagrafaíocht go bhfógraíonn na hainmneacha dainséar: gleann rite is ea Gleann Bradach / Glenbradagh (logainm.ie #12300) i gContae Chorcaí; carraigeacha farraige is ea An Méile Bradach (logainm.ie #1396731), amach ó chósta na nArlann i nGaeltacht Dhún na nGall.

Mar an gcéanna don fhocal bréagach féin, a d’fhéadfadh priacal éigin a chur in iúl i logainmneacha. Tá cuid mhaith den bhaile fearainn An Bhuaile Bhréagach / Ballybregagh (logainm.ie #52339), Contae Loch Garman, nach mbeadh oiriúnach do bheithígh fiú tar éis triomach fada (féach Logainmneacha na hÉireann IV, lch. 239). Tagann an focal seo i gceist in ainmneacha abhann is sruthán chomh maith: mar rabhadh dúinn a bhe ith ag faire amach do mhaidhmeanna tuile (nó ábhair iontais eile) a ainmníodh na haibhnte An Bhréagach / Breagagh “the treacherous (river)” i gContae Thiobraid Árann (logainm.ie #116103) agus i gContae Chill Chainnigh (logainm.ie #116566), agus an sruthán beag An Sruthán Bréagach / Srahanbregach “the false(?) stream” (logainm.ie #41847) i gContae Uíbh Fhailí. B’as Contae Chill Chainnigh do Sheán Ó Donnabháin, agus ba é taithí a bhí aigesean ar abhainn na Bréagaí sa chontae sin ná, nach mbíonn inti le linn an tsamhraidh ach “a mere streamlet”, ach nuair a phléascann scamaill bháistí ar na sléibhte thuas, “the little runnel is suddenly swelled to such a height that it often sweeps away men and cattle” LSO (Dún na nGall [sic]) lch. 31 (1835).)

Ach is ann do logainmneacha inar léir nach dtugann an focal bréagach aon chontúirt le fios. Mar atá luaite againn cheana sna nótaí seo, is minic gnéithe aiceanta ainmnithe as an gcosúlacht atá acu le daoine nó le hainmhithe má tá an radharc ceart agat. Agus is minic scéalta iontacha cumtha ag lucht na bréagshanasaíochta is na seanlitríochta chun na hainmneacha sin a mhíniú ar ais! (Faighimid malairt dheas ar an ngnáthchur chuige i dtaobh sanasaíocht logainmneacha sa seanscéal Fionaíl Rónáin (MG Fingal Rónáin) ón 9ú haois. Tarlaíonn eachtra tábhachtach gar do chairn chloch darb ainm Ba Aoife “the cows of Aoife”. Ait go leor, ní thugann an reacaire aon mhíniú samhlaitheach ar an logainm inspéise seo, ach cur síos lom: ‘Ba Aoife .i. clocha atá le taobh an tsléibhe. Is cosúil iad le ba fionna de chéin.’ [Bae Aífi .i. clocha filet la tóeb int ṡléibe. It cosmaile fri bú finna do chéin.] Seift liteartha atá anseo, áfach, mar chasann an scéal go tragóideach ar ball nuair a dhéanann duine tagairt mhíthráthúil do na clocha céanna mar bha meafaracha. Ní sceithfimid a thuilleadh! [Cf. FSÁG s.nn. Baoi Aoife, Bun Aoife.]) Pé ar domhan dé, is ann do roinnt logainmneacha ar nós An Fear Bréige / Farbreaga (logainm.ie #55861) i gContae Chill Mhantáin agus An Fear Bréagach (logainm.ie #1418649) i nGaeltacht Uíbh Ráthaigh (‘Cloch mhór ard, cheapfá gur fear atá ann’ 1969) nach bhfuil i gceist ach clocha a bhfuil cuma an duine orthu. Is minic nach mbíonn san fhírinne ach an dearcadh atá agat! Tuilleadh samplaí an tseachtain seo chugainn.

(Conchubhar Ó Crualaoich & Aindí Mac Giolla Chomhghaill)

• Clann Chaoich/Clankee
• Inis Caoin/Enniskeen
• Gleann Bradach/Glenbradagh
• Bóthar Bradach/Boherbraddagh
• An Móinín Bradach/Moneenbradagh
• An Baile Bradach/Balbradagh
• An Sruthán Bréagach/Srahanbregagh
• An Portach Bradach/Portaghbradagh
• An Bhuaile Bhradach/Bolabradda
• An Fear Bréige/Farbreaga
• An Bhréagach/Breagagh River
• An Bhréagach/River Breagagh