Téamaí faoi thrácht

Dáta: 16/08/2025

Sa phlé dúinn ar leasainmneacha na nGael le cúpla seachtain anuas, bhuaileamar le roinnt buafhocal pearsanta agus aidiachtaí tuairisciúla nach raibh rómholtach, cuir mar sin é! Leanaimid ar aghaidh ar an téama sin leis na samplaí seo a leanas:

‘Ferrall Bradagh’ .i. Fearghal Bradach (“thieving/dishonest”) ó Chontae an Longfoirt (Fiants [Eilíse] §4924, anno 1596);
‘Walter Bradagh m‘Laghlin boy’ .i. Ualtar Bradach mac Lochlainn Bhuí ó Chontae na Gaillimhe (Fiants [Eilíse] §4028, anno 1582) (phléamar buí “yellow” an tseachtain seo caite; féach freisin gur minic a sheasann Brl. Laghlin do Maoleachlainn);
‘Morgh bregaghe m‘Teig oge’ .i. Murcha Bréagach mac Taidhg Óig ó Inse Uí Chuinn, Contae an Chláir (Fiants [Eilíse] §3042, anno 1577);
‘John Bregagh’ .i. Seán Bréagach ó Chontae Luimnigh (is dócha), (Fiants [Eilíse] §6461, anno 1600);
‘Edm. Bregagh M‘Echey’ .i. Éamann Bréagach Mac an Chaoich , .i. lying/deceitful Éamann Mac an Chaoich ó phar. Inis Caoin, Contae an Chabháin (Fiants [Eilíse] §4908, anno 1586). (Mac an Chaoich a thugtaí ar an bpríomhghéag de Muintir Raghallaigh in oirdheisceart Chontae an Chabháin (cf. #380), a thug ainm don bharúntacht Clann Chaoich / Clankee (#11).

Tá réimse bríonna ag na focail bréagach agus bradach , ar ndóigh, agus níl siad teoranta do bhuafhocail phearsanta ach chomh beag. Mar shampla, bó bhradach a thugtar ar bheithíoch a ghabhann ar strae agus a chuireann spéis i mbarraí an fheirmeora béal dorais. Bríonna eile atá le bradach is ea “obtained unjustly, stolen” agus fiú – ag bradaíl isteach ar bréagach féin – “false” (féach Ó Duinnín, FGB, AFB s.v.). I logainmneacha – agus go háirithe sna logainmneacha úd a thagraíonn do ghnéithe aiceanta – is éard a chuireann bradach in iúl gur chóir bheith ar d’airdeall san áit seo ar shlí éigin; go gcuirfeadh sé dallamullóg ort; nó go deimhin gur áit chontúirteach amach is amach atá ann. (Cf. an nath Brl. treacherous conditions a deirtear le haimsir nó talamh.) Bhí an ceart ag Fiachra Mac Gabhann, nach maireann, an logainm An Móinín Bradach / Moneenbradagh (logainm.ie #35707) i gContae Mhaigh Eo a mhíniú mar “the dangerous (little) bogland” (Logainmneacha Mhaigh Eo V, lch. 540). Agus féach go bhfuil ‘Red Shaking Bog’ léirithe ar léarscáil de chuid an 17ú haois a mhíníonn brí an logainm An Portach Bradach / Portaghbradagh (logainm.ie #44765) i gContae Shligigh (Down Survey [1654], bar. Thír Fhiachrach). A leithéid sin de bhrí atá le tuiscint freisin, de réir dealraimh, i gcás logainmneacha amhail An Bhuaile Bhradach / Bolabradda (logainm.ie #52877) i gContae Loch Garman, mar a bhfuil paistí móra de thalamh glárach cois Abhainn na hInse, a thugann le fios go raibh sé de nós ag an abhainn cur thar maoil. Mhairfeadh an talamh sin bog maoth (agus dá bhrí sin, contúirteach do na hainmhithe) tar éis don talamh mórthimpeall bheith tiormaithe cruaite a dhóthain chun beithígh a thabhairt isteach ann (féach Logainmneacha na hÉireann IV, lch. 555).

Amhail an Bhuaile Bhradach i gCo. Loch Garman, tá paiste suntasach de thalamh glárach i mbaile fearainn An Baile Bradach / Balbradagh (logainm.ie #38613) i gContae na Mí, agus b'fhéidir go mbaineann an mhír bradach sa logainm seo leis an talamh glárach sin ag fanacht bog agus lábach tar éis don talamh mórthimpeall air éirí tirim agus sabháilte do bheithígh, freisin. Sa chás seo, áfach, tharla gur baile an t-aicmitheoir, d’fhéadfadh sé gur aidiacht ainmfhoclaithe atá san fhocal bradach sa chás seo, agus ‘gadaí’ i gceist; más ea, d’fhéadfaimis an logainm a thuiscint mar Baile Bradach “town(land) of (the) thieves”. Logainm eile a d’fhéadfaí a thuiscint ar an dá bhealach is ea Bóthar Bradach / Boherbraddagh (logainm.ie #32035) i gContae Luimnigh (“thieving road / road of thieves” i Logainmneacha na hÉireann I, lch. 73): theastódh mionscrúdú ar an leagan amach agus ar cháilíocht na talún chun a dhéanamh amach cé acu brí is dóichí. Uaireanta is léir ón topagrafaíocht go bhfógraíonn na hainmneacha dainséar: gleann rite is ea Gleann Bradach / Glenbradagh (logainm.ie #12300) i gContae Chorcaí; carraigeacha farraige is ea An Méile Bradach (logainm.ie #1396731), amach ó chósta na nArlann i nGaeltacht Dhún na nGall.

Mar an gcéanna don fhocal bréagach féin, a d’fhéadfadh priacal éigin a chur in iúl i logainmneacha. Tá cuid mhaith den bhaile fearainn An Bhuaile Bhréagach / Ballybregagh (logainm.ie #52339), Contae Loch Garman, nach mbeadh oiriúnach do bheithígh fiú tar éis triomach fada (féach Logainmneacha na hÉireann IV, lch. 239). Tagann an focal seo i gceist in ainmneacha abhann is sruthán chomh maith: mar rabhadh dúinn a bhe ith ag faire amach do mhaidhmeanna tuile (nó ábhair iontais eile) a ainmníodh na haibhnte An Bhréagach / Breagagh “the treacherous (river)” i gContae Thiobraid Árann (logainm.ie #116103) agus i gContae Chill Chainnigh (logainm.ie #116566), agus an sruthán beag An Sruthán Bréagach / Srahanbregach “the false(?) stream” (logainm.ie #41847) i gContae Uíbh Fhailí. B’as Contae Chill Chainnigh do Sheán Ó Donnabháin, agus ba é taithí a bhí aigesean ar abhainn na Bréagaí sa chontae sin ná, nach mbíonn inti le linn an tsamhraidh ach “a mere streamlet”, ach nuair a phléascann scamaill bháistí ar na sléibhte thuas, “the little runnel is suddenly swelled to such a height that it often sweeps away men and cattle” LSO (Dún na nGall [sic]) lch. 31 (1835).)

Ach is ann do logainmneacha inar léir nach dtugann an focal bréagach aon chontúirt le fios. Mar atá luaite againn cheana sna nótaí seo, is minic gnéithe aiceanta ainmnithe as an gcosúlacht atá acu le daoine nó le hainmhithe má tá an radharc ceart agat. Agus is minic scéalta iontacha cumtha ag lucht na bréagshanasaíochta is na seanlitríochta chun na hainmneacha sin a mhíniú ar ais! (Faighimid malairt dheas ar an ngnáthchur chuige i dtaobh sanasaíocht logainmneacha sa seanscéal Fionaíl Rónáin (MG Fingal Rónáin) ón 9ú haois. Tarlaíonn eachtra tábhachtach gar do chairn chloch darb ainm Ba Aoife “the cows of Aoife”. Ait go leor, ní thugann an reacaire aon mhíniú samhlaitheach ar an logainm inspéise seo, ach cur síos lom: ‘Ba Aoife .i. clocha atá le taobh an tsléibhe. Is cosúil iad le ba fionna de chéin.’ [Bae Aífi .i. clocha filet la tóeb int ṡléibe. It cosmaile fri bú finna do chéin.] Seift liteartha atá anseo, áfach, mar chasann an scéal go tragóideach ar ball nuair a dhéanann duine tagairt mhíthráthúil do na clocha céanna mar bha meafaracha. Ní sceithfimid a thuilleadh! [Cf. FSÁG s.nn. Baoi Aoife, Bun Aoife.]) Pé ar domhan dé, is ann do roinnt logainmneacha ar nós An Fear Bréige / Farbreaga (logainm.ie #55861) i gContae Chill Mhantáin agus An Fear Bréagach (logainm.ie #1418649) i nGaeltacht Uíbh Ráthaigh (‘Cloch mhór ard, cheapfá gur fear atá ann’ 1969) nach bhfuil i gceist ach clocha a bhfuil cuma an duine orthu. Is minic nach mbíonn san fhírinne ach an dearcadh atá agat! Tuilleadh samplaí an tseachtain seo chugainn.

(Conchubhar Ó Crualaoich & Aindí Mac Giolla Chomhghaill)

Dáta: 09/08/2025

I nóta na seachtaine seo caite phléamar an focal carrach “mangy, scabby, rough-skinned”, a bhí chomh coitianta sin i measc na nGael gur tháinig sé slán i roinnt ainmneacha bailte fearainn, amhail Baile Mhic Aodha Charraigh / Ballymacahara “the town(land) of the son of scabby, mangy, rough-skinned Aodh” (logainm.ie #55479) i gContae Chill Mhantáin. Féachaimis anois ar roinnt buafhocal gonta eile a thagann anuas chugainn i logainmneacha.

Bhí cuid de na téarmaí seo ní ba mhaslaí ná a chéile, chomh fada agus is féidir a dhéanamh amach. Tá Lios Aodha Ghruama / Lissagroom “the ring-fort of gloomy Aodh” (logainm.ie #8091) i gContae Chorcaí agus Baile an Ghéill Ramhair / Ballingayrour “the town(land) of the fat hostage” (logainm.ie #30902) i gContae Luimnigh neamhúrchóideach go leor, mar shampla, i gcomórtas le Oileán an Easpaig Ghortaigh / Bishop’s Island “the island of the mean, stingy, hungry bishop” (logainm.ie #7132) i gContae an Chláir! Tá cuid eile fós atá beagáinín débhríoch, agus uaireanta ní féidir a bheith cinnte cé acu moladh nó cáineadh atá iontu. Ba dhóigh leat gur leasainm dearfach é lúbach “strong, supple”, cuir i gcás; ach féach go gciallaíonn an focal sin “slippery, crafty” chomh maith céanna! Más ea, cén sórt duine ab ea ‘Moriertagh Loobagh McMolrony Fyn’ .i. Muircheartach Lúbach Mac Maolruanaidh Fhinn (CPR p.331)? (Géag de Chlann Dhonncha in oirdheisceart Chontae Shligigh ab ea Clann Mhaolruanaidh Fhinn.) Féach freisin gur eascair sloinne as an bhfocal seo lúbach, faoi mar a chonaiceamar an tseachtain seo caite agus Ó Clabaigh a eascairt as clabach “big-mouthed, big-lipped”: thug Muintir Lúbaigh (Brl. Lubby/Looby) ainm do Baile Uí Lúbaigh / Ballylooby “the town(land) of Ó Lúbaigh” (logainm.ie #31574) i gContae Luimnigh.

Mar an gcéanna don fhocal geancach, a deirtí le duine a raibh geanc orthu .i. ‘caincín beag sciota’ ó cheart (AFB s.v. geancach). Ach d’fhás brí dhímholta eile as freisin, mar atá “snubby, surly, rude” (eDIL s.v. genncach; FGB s.v. geancach). Sa chás seo a leanas, áfach, is é is dóichí go bhfuil an leasainm ag tagairt don tsróin, tharla go bhfuil sé le fáil i nglúinte éagsúla den aon teaghlach amháin: sa bhliain 1549, tugadh pardún do ‘Donald gangaughe O’Dowill’ .i. Dónall Geancach Ó Dúill (Doyle) ón Choill (par. Chill Phádraig), gar do na Crosa Beaga i gContae Loch Garman (Fiants [Éad.] §314); garmhac leis siúd ab ea ‘Daniel Doyle alias Gankagh’ – Dónall Geancach eile – ó ‘Kildenis’ (logainm nach maireann) i dTigh na Croise, par. Chluana, gar d’Inis Córthaidh, a bhí páirteach in éirí amach 1641 (C. Ó Crualaoich & K. Whelan, Gaelic Wexford 1550-1650; cf. The Past 17 (1990), lch.36). Ar na samplaí eile ón tréimhse céanna tá ‘Donyll geankaghe O’Cuyllon’ .i. Dónall Geancach Ó Coiliúin (Cullen) ó Dhún Ing, Contae Chill Mhantáin, ar tugadh pardún oifigiúil dó i 1549 (Fiants [Éad.] §272).

Níos gaire dár linn féin, sa bhliain 1839, a breacadh síos ‘cnoc uilliam gannca’ [le défhoghar san fhocal deireanach] mar ainm áitiúil Gaeilge ar Cnoc Liam Gheancaigh / Knockwilliam “the hill of snub-nosed/rude Liam” (logainm.ie #27123) i gContae Chill Chainnigh; bhí foirmeacha Gaeilge den logainm Goirtín an Gheancaigh / Gorteenayanka ‘the (little) field of the snub-nosed or rude person” (logainm.ie #20188) in oirthear Chontae na Gaillimhe fós le clos i lár an 20ú haois. Níl aon eolas againn faoi shloinnte na ngeancach seo, ach is comhartha iad mar sin féin ar a choitianta is a bhí an buafhocal sin i measc na nGael.

(Féach freisin geancánach, a bhí comónta i gCúige Uladh ag tagairt do “one of the lower and more vicious kinds of fairies”, mar a mhínigh an Duinníneach é go snasta sa dara heagrán dá fhoclóir (1927) s.v. geanncánach; cf. FGB s.v. geancánach. Tháinig an focal seo i gceist i ndornán mionlogainmneacha sa tuaisceart, m.sh. Poll na nGeancánach / Pullagankana “the hole, pool of the malevolent snub-nosed fairies”, a bailíodh i bparóiste Shearcóige, Contae an Chabháin, go luath sa 20ú haois.)

Bhíodh gnéithe eile seachas carachtar an duine i gceist ag buafhocail, ar ndóigh. Ní raibh i gcuid mhaith acu ach tagairt do ghruaig nó do chraiceann an duine, m.sh., bán, ballach (“freckled”), crón (“swarthy”), dubh, fionn, liath, odhar (“greyish, mousey-brown”), riabhach (“greyish, dusky”), srl. (NB Ceist cháiréiseach is ea stair agus brí bheacht na bhfocal ar dhathanna a rianú i dteanga ar leith, agus is contúirteach an gnó iad a ‘mheaitseáil’ le téarmaí dathanna i dteanga eile! Mar sin, ní sholáthraítear na haistriúcháin Bhéarla seo a leanas ach mar eolas ginearálta.) Mar a tharlaíonn sé, is iad a leithéid seo de bhuafhocail is mó a bhuailtear linn in ainmneacha na mbailte fearainn. Féach mar shampla Baile Sheoinic Bháin / Ballyshonickbane “the town(land) of white Seoinic” (logainm.ie #32243) i gContae Luimnigh; Gort Sheáin Chróin / Gortshanecrone “the field of swarthy Seán” (logainm.ie #13305) i gContae Chorcaí; Baile Thaidhg Dhuibh / Ballyteigeduff “the town(land) of black Tadhg” (logainm.ie #28485) i gContae Laoise; Áit Tí Tomáis Riabhaigh / Attithomasreva “the house-site of greyish, dusky Tomás” (logainm.ie #18891) i gContae na Gaillimhe; agus Léim Fhir Léith “leap of (the) grey man” nó “the leap of Fear Liath [ainm pearsanta]” (logainm.ie #22686) i nGaeltacht Chorca Dhuibhne.

Bhí buí ar na haidiachtaí is coitianta acu seo. D’úsáidtí é le dath gruaige, go háirithe sa tseanteanga (cf. an comhfhocal MG foltbuide ‘le gruaig bhuí’, eDIL s.v. folt, falt compds. (1)), ach ar ndóigh is minicí go mór é sa Nua-Ghaeilge ag tagairt do dhath craiceann duine. Is é dath craicinn a bhí i gceist ná ‘ábhairín donn’ nó “sallow” – mar a úsáidtear an focal sin i mBéarla na hÉireann (FGB s.v. 3 buí (2)) – ach gan a bheith chomh dorcha le crón (eDIL s.v. crón; FGB s.v. crón). Níor rómholta an focal é buí sa chiall seo, ceart go leor, ach ní raibh sé rómhaslach ach an oiread: mar a deir an seanfhocal Gaeilge, Más peaca a bheith buí, tá na mílte damanta!

Pé acu gruaig nó craiceann, tagann buí i gceist i roinnt ainmneacha bailte fearainn i dteannta le hainmneacha pearsanta, m.sh. Baile Dháith Bhuí / Ballyduboy “the town(land) of ‘yellow’ Dáith [leagan eile den ainm Dáibhí]” (logainm.ie #53145) i gContae Loch Garman; Baile Mhic Sheáin Bhuí / Ballymacshaneboy “the town(land) of the son of ‘yellow’ Seán” (logainm.ie #30800) i gContae Luimnigh; Baile Sheáin Bhuí / Ballyjohnboy “the town(land) of ‘yellow’ Seán” (logainm.ie #27364) i gContae Chill Chainnigh; Cluain Mhic Sheáin Bhuí / Clone “the meadow, pasture of the son of ‘yellow’ Seán” (logainm.ie #30800) i gContae Luimnigh; Inis Dáith Bhuí / Inisdauwee “the island of ‘yellow’ Dáith” (logainm.ie #20679) i gContae na Gaillimhe; agus Tamhnaigh Mhic Giolla Bhuí / Tawnycoolawee “the arable field of the son of Giolla Buí [‘the ‘yellow’ fellow’]”, nó “the arable field of Mac Giolla Bhuí [sloinne, Brl. McIlwee]” (logainm.ie #35715) i gContae Mhaigh Eo.

Dála an scéil, más rud é gur dath gruaige a bhí i gceist le buí in aon cheann de na samplaí seo, is cosúil gur mhór an moladh a bheadh ann. Luamar sna nótaí seo cheana an staraí Sasanach darbh ainm Fynes Moryson, a chaith seal in Éirinn (1600–1603) ina rúnaí don Fhear Ionaid, an Tiarna míchlúiteach Muinseo. Tá tuairisc againn uaidh siúd go raibh na Gaeil ceanúil thar meán ar “yellow hair” (féach Analecta Hibernica 37: ‘The Irish Sections of Fynes Moryson’s Unpublished Itinerary’, in eagar ag Graham Kew). Is cosúil gur ghruaig fhionn .i. dath an óir a bhí i gceist ag Moryson le yellow; ní raibh an focal Brl. blond(e) in úsáid an uair sin. (Is cosúil go raibh tóir ag na Sasanaigh féin ar a leithéid, chomh maith, mar tá tagairtí ag Shakespeare do yellow hair mar chomhartha idéalach ar óige agus sláinte; cf. Janziz, ‘A Study of Colour Words in Shakespeare’s Works’ (PhD, Sheffield, 1997).)

Níl pléite againn anseo agus i nóta na seachtaine seo caite ach rogha beag de na buafhocail a thagann anuas, ar ámharaí an tsaoil, mar eilimintí in ainmneacha bailte fearainn. Tá sé ar intinn againn anailís le dealramh a dhéanamh ar an ábhar inspéise seo sna blianta beaga amach romhainn. Gan amhras, níl le fáil in ainmneacha na mbailte fearainn ach céatadán beag de na leasainmneacha agus buafhocail inspéise atá bailithe againn as foinsí stairiúla, idir dhúchasach agus ghallda. (Gan trácht ar shamplaí suntasacha as an tseanlitríocht ar nós Aiteannchaithreach!) Tá dornán beag le fáil de bhreis orthu seo sna logainmneacha stairiúla, ar ndóigh, rud a chuireann i gcuimhne dúinn nach bhfuil aon insint ar an méid nár tháinig slán thar bhearna baoil an 17ú haois nuair a tugadh buille maraithe na muice don sochaí Gaelach.

Mar ardú meanman ar an gcuimhne gruama sin, críochnaímis leis an mbuafhocal súgach. Is focal breá dearfach é súgach ar uairibh agus brí shoineanta ‘meidhreach’ leis, ach is minicí go mór a thugann sé braon faoin bhfiacail le fios (AFB s.v. súgach; eDIL s.v. súcach): faoi mar a chan an réice, Má chím daoine súgacha is má bhím súgach leo / ó cad é sin don té sin nach mbaineann sin dó? Bíodh sin mar atá, tagann súgach i gceist i gcúpla logainm stairiúil a bhí suite gar do Bhaile Mhic Liam Rua (par. Mhoing Airt), sa cheantar úd darb ainm An Dufair / The Duffry “the wilderness, jungle” siar amach ó Inis Córthaidh, Contae Loch Garman. Cuireann na foirmeacha béarlaithe ‘Rahingerrald Soughagh’ (NAI-Lodge-4-237 [1622]) agus ‘Aghgarraltsugagh’ (The Civil Survey of Wexford IX [1654] lch. 279) na logainmneacha Ráithín Ghearailt Shúgaigh “the ring-fort of tipsy, cheerful Gearalt” agus Áth Ghearailt Shúgaigh “the ford of tipsy, cheerful Gearalt” in iúl. Is mór an trua nach bhfuil aon eolas eile againn faoin nGearalt Súgach seo, ach más in é an t-ainm a bhí amuigh air sa cheantar, is féidir a shamhlú nach dtagadh sé trasna an átha sin go saoráideach i gcónaí, an créatúr…

(Conchubhar Ó Crualaoich & Aindí Mac Giolla Chomhghaill)

Dáta: 02/08/2025

Thráchtamar an tseachtain seo caite ar theaghlach gairmiúil dar sloinne Ó Clabaigh (Brl. Clabby), a bhí ina n-airchinnigh agus ina gcléirigh oidhreachtúla in Órán / Oran, Contae Ros Comáin. Tosnaímis an tseachtain seo le bunús an tsloinne sin féin. Sloinnte dar tús Ó (< Ua, ‘mac mic’ ó cheart) nó Mac is ea formhór glan na sloinnte Gaelacha dúchasacha, dar ndóigh. Formhór glan na sloinnte dar tús na n-eilimintí sin, tá siad bunaithe ar ainm pearsanta, agus iad ag tagairt siar don té a shíolraigh an chlann an chéad lá (bíodh sé stairiúil nó ná bíodh). Mar shampla, tá an sloinne Ó Maoileoin le rianú siar go dtí duine darbh ainm pearsanta Maoileoin (< Maol Eoin “(tonsured) servant of (Saint) Eoin”). Mar an gcéanna, go bunúsach (ach le níos mó eisceachtaí), do na sloinnte dar tús Mac: cuir i gcás Mac Aodha (Brl. Hughes, McKay, srl.), a d’eascair as duine darbh ainm Aodh.

Uaireanta, áfach, ní ar ainm pearsanta per se a bhunaítear na sloinnte seo ó cheart ach ar leasainm nó ar bhuafhocal (.i. focal nó frása a chuireann tréithe an duine in iúl). Tá an sloinne Ó Clabaigh féin bunaithe ar ainmfhoclú den aidiacht clabach “garrulous, big-mouthed” nó “thick-lipped”, fiú (mar atá ag eagarthóirí Annála Loch Cé mar aistriú ar Geróid clapach s.a. 1581), atá díorthaithe ón bhfocal clab “(big, open) mouth” (m.sh. éist do chlab!, srl.) (eDIL s.v. clapach; Ó Dónaill s.v. clabach; Dinneen s.v. id.). Tá na ginealaigh dhúchasacha breac leis na buafhocail seo agus leasainmneacha eile nach iad, agus tá siad le fáil go flúirseach freisin i measc lucht na Gaeilge – idir Ghaeil is Shean-Ghaill – sna foinsí gallda a thagann anuas chugainn ón 16ú agus ón 17ú haois. Tá na céadta samplaí éagsúla le fáil ann, agus i bhfad níos mó ná sin má chuirtear leithéid beag, mór, óg, srl., san áireamh. Ní raibh gach buafhocal chomh neamhurchóideach neodrach lena leithéid sin, ar ndóigh. An clabach seo, mar shampla: murab ionann is faisean an lae inniu agus tóir ar liopaí líonta, is ar éigean gur bhuafhocal molta a bhí ann nuair a cruthaíodh an sloinne Ó Clabaigh sa chéad dul síos! Bhí cuid eile de na leasainmneacha/buafhocail seo níos gonta gairsiúla ná a chéile. Cuid acu, ní úsáidfeá na laethanta seo iad ach cois do thinteáin féin, nó le grúpa fíorbheag de do chairde is fearr. Cinnte, is deacair dúinne a shamhlú inniu go mbeadh a leithéid in úsáid i nginealaigh nó i gcáipéisí oifigiúla stáit eile, ach is amhlaidh a bhí.

Tógaimis gránna “ugly”. Níl aon easpa samplaí den bhuafhocal seo sna cáipéisí stáit: féach mar shampla na pardúin a tugadh do ‘Gilpatrike Grane O’Morro’ .i. Giolla Phádraig Gránna Ó Murchú ó Chill Phádraig, gar do na Crosa Beaga i gContae Loch Garman i 1552 (Fiants [Éad.] §959); ‘Diermod grana m‘Manus M‘Donogh’ .i. Diarmaid Gránna mac Mánais Mac Donncha ón mBricshliabh i gContae Shligigh, sna 1580í (Fiants [Eilís] §5805); agus ‘Shane Grana O’Carrolane’ .i. Seán Gránna Ó Cearúlláin ó Chontae na Mí i 1610 (CPR lch.183). Tá samplaí den bhuafhocal céanna seo le fáil i measc Chlann Diarmada agus Mhuintir Airt ag an Dubhaltach Mac Fhirbhisigh i Leabhar Mór na nGenealach (LMnG) (c. 1666). (Níor mhaith linn a thuairimiú cén fáth go mbeadh a oiread seo samplaí de gránna le fáil: ní léir cé acu nach raibh na Gaeil ródhathúil i gcoitinne, nó an raibh caighdeán ró-ard acu ó thaobh áilleacht de!)

Ar na buafhocail eile tá ‘Owen Loghtaghe O’Hairt’ .i. Eoghan Lochtach Ó hAirt (sa chiall “wicked, slightly mad”, b’fhéidir) ó Bhaile Uí Choinéil i gContae Shligigh (Fiants [Eilís] §4706); ‘John Kykeraghe Roche’ .i. Séan Cíocrach de Róiste (.i. “gluttonous, greedy”) ó Chill Chaomháin i ndeisceart Chontae Loch Garman (Fiants [Éad.] §317); ‘Cahir moddere’ .i. Cathaoir Modartha (.i. “gloomy”) ó Ard Maighean, Contae Loch Garman (Fiants [Eilís] §6789); ‘Edm. sallagh M‘Gillegallingee’ .i. Éamann Salach Mac Giolla(…) (.i. “dirty”) ó ‘Ratyhlie’ [logainm nach maireann] in aice le hIascaigh, Contae Shligigh (Fiants [Eilís] §5805). Arís, tá na buafhocail chéanna seo le fáil sna ginealaigh dhúchasacha agus i bhfoinsí Gaeilge nach iad.

Cé go rabhadar an-raidhsiúil i measc na nGael, áfach, is beag buafhocal mar seo a thagann anuas chugainn in ainmneacha bailte fearainn. (Ní hionann sin is a rá nárbh ann dóibh riamh, áfach, agus uaireanta taispeánann an taifead stairiúil buafhocal i leagan luath de logainm a thitim as úsáid. Cuir i gcás Áth Fhearaíl / Aghfarrell “the ford of Fearaíol [< Fearghal]” (#17417) ar an teorainn idir Chontaetha Bhaile Átha Cliath agus Chill Mhantáin. Áth Fhearaíl Fhinn “the ford of fair(-haired) Fearaíol” a bhí air sin ó cheart, gur thit an eilimint deiridh i léig: ‘Agherillin’ (c. 1578), ‘Aghferylin’ (1605), ‘Aghfarrellfin’ (c. 1660) → ‘Affarrell’ (1664).) Ach tá dornán samplaí a tháinig slán mar sin féin. Buafhocal an-choitianta eile ab ea carrach “scabby, rough-skinned, mangy”. Is furasta a shamhlú cén fáth go mbeadh a leithéid an-chomónta, gan aon chógas leighis le dealramh ar fáil dóibh siúd a dtagadh galar craicinn orthu. Féach na samplaí seo a leanas: ‘Tirrelagh Carrogh McPhellim O’Connor, gent’ .i. Toirealach Carrach mac Féilim Ó Conchúir ó Chontae Shligigh (CPR, lch.20); ‘Wm. Carragh Bermigam, horsm[a]n’ .i. Liam Carrach Mac Fheorais (Brl. Bermingham) ó Chontae na Mí (Fiants [Eilís] §3952); ‘Brian carragh mcAlexander McDonill, galloglass’ .i. Brian Carrach mac Alastair Mac Dónaill ó Chontae Chill Mhantáin (Fiants [Eilís] §444); ‘Patrick carraugh Forlong’ .i. Pádraig Carrach Forlang (Brl. Furlong) ón nGleann, Contae Loch Garman (Fiants [Eilís] §61).

Tá carrach le fáil sna hainmneacha bailte fearainn seo a leanas freisin: Baile Mhic Aodha Charraigh / Ballymacahara “the town(land) of the son of scabby, mangy, rough-skinned Aodh” (logainm.ie #55479) agus Baile Sheáin Charraigh “the town(land) of mangy, scabby, rough-skinned Seán”, atá béarlaithe mar Ballyshane i gContae Loch Garman (logainm.ie #53282) (‘Ballyshancarragh’, anno 1757, CGn. 205.48.135029) agus mar Ballyshancarragh i gContae Cheatharlach (logainm.ie #3225).

Ní raibh na fadhbanna craicinn seo teoranta do Chúige Laighean! Is ann do dhá bhaile fearainn éagsúla i nGaeltacht Chontae Dhún na nGall darb ainm Mín Ghiolla Charraigh “the mountain grass-land of (An) Giolla Carrach [(the) Scabby Fellow]” (logainm.ie #14971; #16180). Is cosúil gur leasainm é (An) Giolla Carrach: cf. ‘Giolla Críost mac Aonghusa, aonmhac leis .i. an Giolla Carrach (Sithriug a ainm)’ [.i. thugtaí An Giolla Carrach mar leasainm ar an duine seo Sithreag] i nginealach de chuid Oiriall (LMnG §315.2).

(Tuilleadh plé air seo an tseachtain seo chugainn.)

(Conchubhar Ó Crualaoich & Aindí Mac Giolla Chomhghaill)

Dáta: 23/07/2025

Chaitheamar súil an tseachtain seo caite ar roinnt téarmaí éagsúla do thoibreacha agus d’fhuaráin i logainmneacha na tíre agus ar mhinicíocht an fhocail *tobar ‘well, spring, fountain, source’ chomh maith leis an leigheas a luaitear le toibreacha ar leith, gan trácht ar na téarmaí éagsúla eile atá le fáil a thagraíonn do thoibreacha ar nós *tiobra nó an leagan malartach coitianta *tiobraid (foirm infhillte a bhíonn calctha i logainmneacha go minic) faoi mar atá sa sampla is mó go mór le rá, Tiobraid Árann / Tipperary “the well of/at the (river) Ára” (seanainm don abhainn a shníonn trí Bhaile Thiobraid Árann seans (féach Onomasticon DIAS s.n. ára) agus fuarán mar atá san ainm Ceathrú na bhFuarán / Carrownaworan ‘the quarter (land) of the springs, fountains’ (logainm.ie #45715) i gContae Shligigh.

Cé go bhfuil neart samplaí den mhír tiobra / tiobraid ‘well, spring, fountain, source’ le fáil go flúirseach in ainmneacha na mbailte fearainn, is díol suntais é gur annamh a fheictear cáilithe ag ainm pearsanta iad faoi mar atá Tiobra Fhachna / Tibberaghny ‘the well of Fachna (< Mid.Ir. Fachtna)’ (logainm.ie #26492) i gContae Chill Chainnigh. A mhalairt de scéal ar fad atá ann i gcás logainmneacha ina bhfuil an mhír Tobar ‘well, fountain, spring, source’ le fáil iontu, is iomaí sampla den struchtúr ‘tobar + ainm pearsanta’ atá le fáil fud fad na tíre mar atá Tobar Féilim / Toberphelim ‘Féilim’s well’ (logainm.ie #32934) i gContae an Longfoirt; Tobar Iarlatha / Toberjarleth ‘Iarlaith’s well’ (logainm.ie #21995) i gContae na Gaillimhe agus Tobar Ruairí / Toberrory ‘Ruairí’s well’ (logainm.ie #43913) i gContae Ros Comáin, gan tagairt ná trácht ar fhairsingeacht na mbailte fearainn nó na dtoibreacha den ainm Tobar Bhríde (tá Tobar Bríde, i.e. foirm chalctha den ghin. Bríde gan séimhiú le fáil chomh maith céanna) ‘St. Brigid’s well’ nó Tobar Phádraig / Toberpatrick (Tobar Pádraig chomh maith) ‘St. Patrick’s well’. Thabharfadh sé seo le fios gur mó i bhfad an úsáid a baineadh as tobar ná tiobra / tiobraid, ach is fiú a lua gur ann chomh maith do logainmneacha ina bhfuil tiobraid ina cháilitheoir ann féin; Achadh Tiobraide / Aughatubbrid or Chatsworth “field of (the) well, spring, fountain, source” (logainm.ie #26541) i gContae Chill Chainnigh; Baile na Tiobraide a bhí ina réamhtheachtaí do Ballintubbert (logainm.ie #28120) agus Springhill (‘Balletibred’ roimhe sin) (logainm.ie #28860) i gContae Laoise chomh maith le Ballintubbrid (logainm.ie #31887) i gContae Luimnigh. Ina dteannta sin tá Cill Tiobraide / Kiltubbrid ‘church of (the) spring, fountain’ (logainm.ie #40330; #40825) i gContae Mhuineacháin; Cluain Tiobraide / Clontubbrid ‘meadow, pasture of (the) spring, fountain’ i gContaetha Mhaigh Eo (logainm.ie #36824) agus Chill Chainnigh (logainm.ie #27473); Baile na dTiobrad / Ballintubbrid ‘the town(land) of the springs, fountains’ (logainm.ie #52227) i gContae Loch Garman; Lios na dTiobrad / Lisnatubbrid ‘the ringfort of the springs, fountains’ (logainm.ie #48375) i gContae Thiobraid Árann; Cill Tiobrad / Kiltubbrid ‘church of springs, fountains’ (logainm.ie #29335) i gContae Liatroma agus Cluain Tiobrad ‘meadow, pasture of springs, fountains’ a bhí ina réamhtheachtaí do Clontibret (logainm.ie #1979) i gContae Mhuineacháin, Cloontubbrid (logainm.ie #30033) i gContae Liatroma agus Cloontubbrid i gContaetha Mhaigh Eo (logainm.ie #35972) agus Chiarraí (logainm.ie #23901). Díol spéise a mhinice is a fheictear tiobraid i dteannta cluain ‘meadow, pasture’ agus cé nach léir baileach cén chúis atá leis seo, “meadow, pasture” nó a mhacasamhail de bhrí a thugtar go hiondúil (féach FGB, Dinneen cluain; DIL clúain), tugann Julius Pokorny (Indogermanisches etymologisches Wörterbuch, I 1959 p. 603) spléachadh ar bhunús Ind-Eorpaise an fhocail *klop-ni-, ón bhfréamh *klep- a chiallaíonn ‘feucht’ “damp” (cf. Pádraig Ó Cearbhaill, Logainmneacha na hÉireann III: Cluain i Logainmneacha Co. Thiobraid Árann, p. 19). Thabharfadh sé seo le fios gur thagair cluain d’fhéarach ‘fliuch’ i dtús aimsire, mar thoradh ar na fuaráin is dócha, cé gur le hais aibheacha is mó atá logainmneacha le cluain le fáil.

Murab ionann is tobar nó tiobraid, atá ina mhír choiteann ag tús logainmneacha (mar aicmitheoir) agus mar cháilitheoir chomh maith mar atá thuasluaite, is beag rian den bhfocal fuarán (< Sean-Ghaeilge úarán ‘spring, ‘a well spring or fountain’’) nó aon leagan malartach eile de atá le fáil ag tús ainmneacha bhailte fearainn na linne seo. I bhfianaise an méid seo, thuigfí don té a cheapfadh nach raibh an focal fuarán in úsáid sa Ghaeilge labhartha i gcoitinne ach i bhfírinne an scéil, tá sé réasúnta coitianta mar cháilitheoir in ainmneacha bhailte fearainn. Mar shampla tá Ceathrú na bhFuarán / Carrownaworan the quarter (land measure) of the springs’ i gContae Shligigh (logainm.ie #45715); Achadh an Fhuaráin / Aghanoran ‘the field of the spring’ (logainm.ie #33002) i gContae an Longfoirt; Carraig an Fhuaráin / Carrickanoran ‘the rock of the spring’ i gContaetha Chill Chainnigh (logainm.ie #27169) agus Mhuineacháin (logainm.ie #40895); Cnoc an Fhuaráin / Knockanoran ‘the hill of the spring’ i gContaetha Loch Garman (logainm.ie #54079), Laoise (logainm.ie # 27962) agus Chorcaí (logainm.ie #8924); chomh maith le Cúil an Fhuaráin / Coolanoran ‘the recess of the spring’ (logainm.ie #32158) i gContae Luimnigh. Ina dteannta sin, tá Baile an Fhuaráin ‘the town(land) of the spring’ ina réamhtheachtaí do Ballynoran, mar atá i gContaetha Thiobrad Árann (logainm.ie #47427) agus Chorcaí (logainm.ie #12063), chomh maith le Ballinoran (logainm.ie #31077) i gContae Luimnigh. Maidir le sanasaíocht an fhocail fuarán, a d’fhorbair as an bhfoirm Sean-Ghaeilge úarán (dil.ie s.v.), glactar leis i measc teangeolaithe go bhfuil gaol idir é agus úar ‘cold’ na Sean-Ghaeilge (féach J. Vendryes, Lexique Étymologique de l’Irlandais Ancien; T U,1978), agus is léir gurb í seo an bhrí a baineadh as nuair a rinneadh An Fuarán ‘the spring, ‘a spring well or fountain’ a aistriú mar ‘Coldewelle’ [Coldwells] i gContae Chill Dara chomh fada siar le 1243 (féach logainm.ie #25820).

Focal díorthaithe eile ón tSean-Ghaeilge úarán ‘spring, ‘a spring well or fountain’ is ea an leagan malartach órán (Ó Dónaill s.v. órán), mar atá le fáil i roinnt bheag logainmneacha i gCúige Chonnacht mar shampla Órán Beag / Oranbeg ‘spring, small’ (logainm.ie #18799), agus dar ndóigh Órán Mór / Oranmore ‘spring, big’ (logainm.ie #18476) i gContae na Gaillimhe. Cé go léirítear Órán Mór / Oranmore mar ‘Uarán Mór’ i bhfoinsí scríofa, leagtar béim ar na foirmeacha Gaeilge labhartha, a taifeadadh sna 1960idí, ar an túsghuta Ó /oː/ mar a bheadh /oːrɑːn moːr/, rud a cuireadh san áireamh i bhfoirmeacha oifigiúla Gaeilge na n-ainmneacha Órán Mór agus Órán Beag.

Is mar cháilitheoir atá órán ‘spring, fountain’ le fáil i líon beag bailte fearainn i gContae na Gaillimhe mar atá Barr na nÓrán / Barnanoraun ‘the (hill-)top of the springs” (logainm.ie #18055). Go deimhin, is cruinn beacht mar chur síos é ar an áit úd mar is léir ó léarscáil 6″ na Suirbhéireachta Ordanáis go n-ardaíonn roinnt sruthán sa bhaile fearainn seo. Tá an eilimint chéanna le fáil in dhá bhaile fearainn eile sa chontae chomh maith; Lisín an Óráin / Lisheenanoran ‘the (small) ringfort of the spring’ (logainm.ie #18424) gar do Chor an Dola agus Cnoc Óráin / Oranhill ‘hill of (the) spring’ (logainm.ie #18615) gar d’Órán Mór. Seans gur ag tagairt de ‘fuarán’ atá órán i ndornán logainmneacha eile agus é ina eilimint dheiridh ach i roinnt cásanna, d’fhéadfadh sé gur léargas é ar an ainm pearsanta den fhuaimniú céanna Órán (< Nua-Ghaeilge Mhoch: Odhrán) e.g. Cluain Óráin / Cloonoran ‘meadow, pasture of (the) spring; nó ‘Órán’s meadow, pasture’ (logainm.ie #20540) i gcontae na Gaillimhe (féach chomh maith Cluain Óráin Íochtarach / Castlebellew (logainm.ie #20538) agus Cluain Óráin Uachtarach / Cloonoranoughter (logainm.ie #20527); chomh maith le dhá bhaile fearainn den ainm Gorteenoran (logainm.ie #30371) agus Georgia nó Gorteenoran (logainm.ie #30390) i gContae Liatroma, a d’eascair ón mbun leagan Gaeilge Goirtín Óráin ‘(small) field of (the) spring; nó ‘Órán’s (small) field’.

I gcás Órán / Oran (logainm.ie # 2114) i gContae Ros Comáin, is beag amhras atá ann faoi bhunús an ainm i bhfianaise roinnt foinsí liteartha Gaeilge, san fhoirm shimpléacsúil ‘Uarán’ agus le cáilitheoirí araon mar atá ‘Fuaran Mhoighe h-Oi’ ‘Órán of Maigh nAí’ (Maigh nAí: seanainm éagtha don dúiche) agus ‘Uarán nGaraidh’ (et var.) a choinníonn an litriú coimeádach (f)uarán ‘spring, fountain’. Léiríonn an leagan béarlaithe ‘Oraneclabby’, a taifeadadh c.1660, leagan eile den logainm úd atá níos faide, is é sin Órán Uí Chlabaigh ‘Órán of Ó Clabaigh’ (< Uarán), agus ní trí thionóisc ná trí thaisme a tharla an ceangal seo leis an sloinne Ó Clabaigh. In 1556, maíodh gurb é ‘Giolla Colaim O Clapaicch [Giolla Cholaim Ó Clabaigh]’ a tháinig i gcomharbacht ar Naomh Pádraig in Órán (ARE V, p. 1542), agus céad bliain níos túisce in 1454, luadh ‘Cornelius Oclabaid [Conchúr? Ó Clabaigh]’ leis an bparóiste seo (‘perpetual vicar of St. Patrick's de Fuaian (rectius Fuaran)’) i.e. ‘St. Patrick’s de Fuaian [Fuaran]’ (Calendar of Papal Registers X, pp. 704-714). Chuir ‘Maurice Oclabaid [Muiris? Ó Clabaigh]’ i leith Ó Clabaigh gur tháinig sé ar ‘réiteach síomóntach’ ioncam eaglasta Óráin a roinnt le ‘Matthew Oclabaid [Matha Ó Clabaigh]’, a mhaígh go raibh éileamh dlisteanach aige féin. Seo againn triúr mar sin, den sloinne Ó Clabaigh dul i bpíobán a chéile maidir le luach an pharóiste agus ní haon comhtharlú é. Táscaire soiléir ar an dlúthbhaint a bhí ag an teaghlach áirithe seo leis an mbunú eaglasta in Órán atá sa chur síos a rinne P. W. Woulfe ar fheidhm mhuintir Uí Chlabaigh, sé sin ‘erenaghs [airchinnigh ‘stewards’] (Sloinnte Gaedheal is Gall). Ní mór cuimhneamh dar ndóigh, gur mór idir teaghlaigh cléireachais san eaglais Ghaelach sa tréimhse sin agus eaglais an lae inniu - ba mhinic an t-am sin, cúram an bhiocaire nó comharba ‘successor (of the founder)’ a fhágáil le hoidhreacht, ó athair go mac. Is cinnte mar sin nach bhfuil sa méid seo ach an chuid is lú den scéal agus go bhfuil neart eile i stair an logainm úd Oran agus sna leaganacha Gaeilge a tháinig roimhe!

Dáta: 19/07/2025

Tá an t-ádh linn in Éirinn gurb é a thuigimidne le ‘ganntanas uisce’ cosc ar phíobáin má bhíonn an aimsir róbhrothallach i lár mí Iúil. Ní mar sin do gach tír! Is le linn aimsir the is mó a chuimhnímid ar a thábhachtaí is atá an fíoruisce. Bíonn na húdaráis áitiúla – agus Uisce Éireann anois – ag cur poill tóraíochta chun tairbhe a bhaint as na foinsí flúirseacha uisce atá thíos fúinn ar feadh an ama: uisce faoi thalamh sa chiall is dearfaí. Ach tugann an nádúr an t-uisce aníos chomh maith, agus cuireann sé ar fáil go saoráideach é i dtoibreacha fíoruisce. Pé ar domhan de, tá an cine daonna ag tarraingt ar thoibreacha de shaghas amháin nó de shaghas eile leis na mílte bliain, agus ní haon iontas go bhfuil tagairtí flúirseacha do na foinsí tábhachtacha fíoruisce seo le fáil in ainmneacha na mbailte fearainn in Éirinn.

Caithfimid súil thapaidh an tseachtain seo ar na príomhthéarmaí éagsúla ar thoibreacha i logainmneacha. Tosnaímid le tiobra, atá gaolmhar le tobar féin (féach eDIL s.v. tipra; do luathstair an fhocail cf. Carey, Éigse 52 (2002) lch. 80). Is minic a bhíonn an bhfoirm infhillte tiobraid calctha i logainmneacha, faoi mar atá sa sampla is mó go mór le rá, Tiobraid Árann / Tipperary “the well of/at the (river) Ára”. (Féach An Ára / River Ara (#67249); cf. F.J. Byrne, Éigse 9 (1958) lch. 25). Téarma eile is ea fuarán “spring, fountain” (féach AFB s.v. fuarán, FGB s.v. uarán), mar shampla Ceathrú na bhFuarán / Carrownaworan “the quarter(land) of the springs, fountains” (logainm.ie #45715) i gContae Shligigh. D’fhorbair an fhoirm Nua-Ghaeilge fuarán as an bhfoirm Sean-Ghaeilge úarán (eDIL s.v.), le f- proistéiteach curtha leis. Mar a chífimid an tseachtain seo chugainn, d’fhorbair SG úarán go NG órán freisin i gcanúintí áirithe, foirm atá le fáil i ndornán beag logainmneacha i gCúige Chonnacht, m.sh. Órán / Oran “(the) spring, fountain” (logainm.ie #2114) i gContae Ros Comáin.

Dar ndóigh is é tobar féin is raidhsiúla go mór i logainmneacha (eDIL s.v. topar), mar a mbeifí ag súil leis. Ní fhéadfaí na samplaí go léir a lua ná baol air! Ach is cuma toibreacha nó fuaráin, is féidir glacadh leis den chuid is mó gur foinsí fíoruisce de shaghas éigin a thug ainm do na háiteanna seo go léir. Ní hannamh mar sin féin, áfach, a sholáthraíonn an logainm eolas eile mar gheall ar an uisce féin. Cuir i gcás Tobar an Iarainn / Toberanierin (logainm.ie #52786) (‘Tober in ernig’ 1581), gar do Cham Eolaing i gContae Loch Garman, láthair chatha cháiliúil a bhuaigh na hÉireannaigh Aontaithe i 1798. Tá brí an ainm Ghaeilge an-shoiléir ar fad .i. “the well of the iron” (logainm.ie #52786). Dá bhrí sin is díol suntais go gcuirtear síos ar an tobar seo mar Spa Well ar léarscáil 6″ na Suirbhéireachta Ordanáis (1ú eagrán), agus go deimhin mar Spa Well (Chalybeate) ar na heagráin níos déanaí. Is éard atá i gceist le Brl. chalybeate ná uisce mianraí a bhfuil salainn iarainn ann. Tháinig faisean i measc na n-uaisle le linn an 18ú haois cuairt a thabhairt ar a leithéid de spánna ar lorg leigheas as an uisce. B’fhéidir nach bhfuil muintir Thobar an Iarainn ag teacht i dtír ar an áis nádúrtha seo mar ba chóir dóibh, mar is iomaí spánna ard-nósacha eile .i. ‘Destination Spas’ atá tagtha ar an bhfód le déanaí in áiteanna nach bhfuil aon uiscí speisialta acu. Ar aon chuma, is léir ón logainm Gaeilge go raibh ainm in airde ar cháilíochtaí uisce Thobar an Iarainn i bhfad sular greanadh an Spa Well ar léarscáileanna an 19ú haois.

Tá an t-uisce iarainn go maith don sláinte, ar ndóigh, ach is minic a luann ainmneacha toibreacha leigheasanna ar leith freisin. (Le haghaidh plé domhain ar na leigheasanna agus na gnéithe osnádúrtha eile a bhaineann le toibreacha féach an tráchtas The holy wells of County Kilkenny (2018) leis an Dr. Pádraig Ó Dálaigh, iar-Ardoifigeach Logainmneacha ag an mBrainse seo.) Is léir, mar shampla, cén úsáid a bhaineadh muintir na háite anallód as an uisce a thug ainm don bhaile fearainn Tobar an Fhaithne / Toberanania “the well of (the cure for) the wart (i.e, warts)” (logainm.ie #45003) i gContae Shligigh. (Más ea, díol spéise gur thuig na cainteoirí dúchasacha deireanacha sa 19ú haois gur luibh éigin ab ea an faithne!) Is amhlaidh a rinneadh iniúchadh ar shampla uisce as Tobar na nGealt / Tobernagalt “the well of the mad people” (logainm.ie #1414570) ar an Screallach Bheag / Scrallaghbeg (#24607) sa ghleann mór le rá Gleann na nGealt / Glannagalt “the valley of the mad people” (logainm.ie #24603), sa chuid sin de Leithinis Chorca Dhuibhne nach bhfuil sa Ghaeltacht. I nóta a breacadh in Ainmleabhar na Suirbhéireachta Ordanáis (1841) deirtear gurbh éard a bhí anseo ‘a Spring … visited by the Mad people’, agus nach raibh an tobar féin suite ach céad mhéadar éigin ó áit darbh ainm ‘Ath na nGelth’ [Áth na nGealt “the ford of the mad people”]. Nuair a chuala lucht léirithe an chláir Cogar ar TG4 é seo, chuireadar sampla uisce as Tobar na nGealt faoi thástáil eolaíoch go bhfuarthas amach go raibh leibhéal litiaim thar an ngnáth ann. Míonra is ea litiam a úsáidtear mar chóir leighis le haghaidh neamhord déphólach agus an dúlagair. Bheadh sé spéisiúil a fháil amach an bhfuil na hairíonna céanna le brath ar aon cheann de na foinsí uisce timpeall sa ghleann eile darb ainm Gleann na nGealt / Glannagalt “the valley of the mad people” (logainm.ie #41350) i bparóiste Chill Bhairméidín i gContae Phort Láirge! Go deimhin, ba mhór an áis anailís cheart a bheith déanta ar na toibreacha go léir a bhfuil leigheasanna luaite leo sa bhéaloideas áitiúil, de réir an eolais atá le fáil i gcáipéisí na Suirbhéireachta Ordanáis sa 19ú haois nó i mBailiúchán na Scol go luath sa 20ú haois, agus i gcartlanna eile nach iad.

Pléifimid tuilleadh samplaí de na heilimintí tiobra/tiobraid, tobar, fuarán agus uarán an tseachtain seo chugainn.

(Conchubhar Ó Crualaoich & Aindí Mac Giolla Chomhghaill)

Dáta: 12/07/2025

Phléamar samplaí de Eoin, Seán agus Seon an tseachtain seo caite in ainmneacha bailte fearainn agus an nasc atá acu (cuid acu níos dírí ná a chéile) leis an ainm Brl. John. Leanfaimid ar aghaidh an tseachtain seo le roinnt foirmeacha díspeagtha de John sa Bhéarla agus a leaganach Gaeilge siúd.

Ar na foirmeacha díspeagtha seo tá Johnin, atá le fáil go soiléir in ainm Béarla an bhaile fearainn Johninstown (logainm.ie #25464) i gContae Chill Dara. (Fágfaimid ainm Gaeilge an bhaile fearainn i leataoibh go fóillín beag.) Is mar Seoinín a gaelaíodh Johnin de ghnáth, ach – murab ionann is Seán < AN Jehan – díol spéise nach raibh Seoinín ná Seon féin coitianta i measc na nGael dúchasach riamh. Ní hionann an cás do na Gaeil de bhunadh na Sean-Ghall (.i. na hAngla-Normannaigh ghaelaithe), áfach, a bhaineadh úsáid as idir Seon agus Seoinín sa Ghaeilge, mar is léir ó na ginealaigh a chuir an Dubhaltach Mac Fhirbhisigh i dtoll a chéile sa 17ú haois, mar shampla (féach Ó Muraíle (eag.) Leabhar Mór na nGenealach iml. 5, innéacs). Fágann sin go dtagann na hainmneacha pearsanta seo Seon agus Seoinín i gceist i logainmneacha sna ceantair úd inar lonnaigh na nAngla-Normannaigh, agus gur ghlac an Ghaeilge chucu féin tar éis cúpla glúin: ar na samplaí seo tá Baile Sheoin Rua “the town(land) of Seon Rua” (logainm.ie #26975) i gContae Chill Chainnigh (ní hí an aidiacht rua “reddish(-haired)” atá anseo ach leagan Gaeilge áitiúil den sloinne Angla-Normannach Ruth: féach ‘Johnroothston’ (1613) agus ainm Béarla an bhaile fearainn féin .i. Ruthstown); agus Fearann Seoin / Farranshone “the land of Seon” (logainm.ie #30471; #30587) i gContae Luimnigh. Bhreac taighdeoirí na chéad Suirbhéireachta Ordanáis an fhoirm Ghaeilge áitiúil ‘Baile seón’ sa bhaile fearainn Baile Sheoin / Johnstown (logainm.ie #33579) i gContae Lú, agus is léir ón bhfianaise stairiúil gur Baile Sheoin a bhí ar Johnstown (#52633) gar do Bhun Clóidí i gContae Loch Garman freisin (féach Logainmneacha na hÉireann IV, lch. 1078).

Tá an fhoirm dhíspeagtha Seoinín (< Brl. Johnin) le fáil sa logainm Baile Mhic Sheoinín “the town(land) of the son of Seoinín”, a béarlaíodh mar Ballymacshoneen i gContaetha Loch Garman (logainm.ie #54110) agus Chorcaí (logainm.ie #8939); agus sa logainm Baile Sheoinín “the town(land) of Seoinín” féin, a béarlaíodh mar Ballyshoneen i gContaetha Chorcaí (logainm.ie #9206; #9436), Luimnigh (logainm.ie #32413) agus Phort Láirge (logainm.ie #50402), agus thairis sin mar Ballyjennings i gContae Mhaigh Eo (logainm.ie #35038). Tá Seoinín le fáil freisin sna logainmneacha Cloch Mhic Sheoinín / Clonmacshane “the stone (structure) of the son of Seoinín” (logainm.ie #3534) i gContae Cheatharlach; Gráig Sheoinín / Graigueshoneen “the hamlet of Seoinín” (logainm.ie #49783) agus Fearann tSeoinín / Farranshoneen “the land of Seoinín” (logainm.ie #50301) i gContae Phort Láirge; chomh maith le Leacain tSeoinín / Lackenshoneen “the hillside of Seoinín” (logainm.ie #9357) i gContae Chorcaí.

Ar ndóigh, is focal maslach é ‘Seoinín’ sa Ghaeilge – agus Shoneen i mBéarla na hÉireann – sa lá atá inniu ann (féach ‘duine a bhfuil luí aige le nósanna Shasana’ FGB s.v.; cf. “a shoneen, a jackeen or johnnie, an aper of foreign ways…” Foclóir an Duinnínigh s.v. Seoinín). Cruthúnas breise atá san úsáid tharcaisniúil seo, ní foláir, nach raibh Seoinín coitianta riamh i measc na nGael dúchasach.

Tá leagan díspeagtha eile le fáil sa logainm Béarla Jonastown (logainm.ie #54013) i ndeisceart Chontae Loch Garman: cuireann na foirmeacha luatha ‘Ionokeston’ (1540), ‘Jonickstown’ (1577), ‘Johnnockstown’ (1622), srl., an bunainm Johnock+’s+-town in iúl. Is cosúil go raibh an t-ainm seo Johnock an-choitianta in Éirinn agus tá na leaganacha gaelaithe Seonac, Seonag le fáil i roinnt mhaith logainmneacha. Cuir i gcás Baile Sheoinic Bháin / Ballyshonickbane “the town(land) of white(-haired) Seonac” (logainm.ie #32243) i gContae Luimnigh; Fearann Mhic Sheoinic / Farran “the land of the son of Seoineac” (logainm.ie #8891) i gContae Chorcaí (malairt foirme de Seonac le -n- caol atá ansin); Baile Mhic Sheonaic “the town(land) of the son of Seonac” (logainm.ie #50160) i gContae Phort Láirge (gan aon ghaol le hainm Béarla na háite .i. Sappertown: ‘Sappertown alias BallimcShonick’ 1735); Baile Sheonaic / Ballyshonock “the town(land) of Seonac” (logainm.ie #49829; #52627) i gContaetha Phort Láirge agus Loch Garman; agus faightear Baile Sheonac – gan aon infhilleadh ar an ainm pearsanta sa tuiseal ginideach – béarlaithe mar Ballyshonock (logainm.ie #12793) agus Ballyhonock (logainm.ie #13666) i gContae Chorcaí.

Díol spéise an logainm Johnstown (logainm.ie #55501) gar don Inbhear Mór i gContae Chill Mhantáin, mar ní béarlú é sin ar *Baile Sheáin ná ar *Baile Sheoin, ach ar Baile Sheonac! Sa chás sin, léiríonn an fhianaise luath gur thuig lucht an Bhéarla an bhaint a bhí ag an ainm Gaeilge Seonac (‘Bally[s]onicke’ (1620), ‘Ballyshanoge’ (1715)) leis an ainm Béarla John (‘Johnstown’ (1668, 1724, srl.)). Arís, tá na logainmneacha seo a luann Seonac le fáil sna ceantair úd ar lonnaigh na hAngla-Normannaigh iontu agus a raibh an Ghaeilge mar theanga pobail iontu ina dhiaidh sin. Bheadh fonn ar dhuine a thuiscint as sin nár éirigh Seonac seo coitianta i measc na nGael dúchasach, ach oiread le Seoinín, ach is amhlaidh atá roinnt samplaí le fáil i nginealaigh na nGael féin. Más ea, dhealródh sé nach raibh an t-ainm pearsanta Seonac teoranta do na Sean-Ghaill, murab ionann is Seoinín.

Tá súil againn gur mhínigh an t-eolas thuas an chúis go bhfreagraíonn Brl. John i logainmneacha na hÉireann don éagsúlacht ainmneacha seo Eoin, Seán, Seon, Seoinín agus Seonac, ainmneacha atá neamhspleách ar a chéile gan a bheith go hiomlán neamhghaolmhar. Is féidir linn, mar sin, ár n-aird a dhíriú anois ar fhothacar suimiúil logainmneacha a bhfuil an eilimint John(’s)- le fáil sna leaganacha Béarla ach nach bhfuil baint dá laghad acu le haon cheann de na hainmneacha Gaeilge a luamar cheana, mar atá Johnstown i bparóiste Chill Mhichíl i gContae Chorcaí, Saint Johnstown i gContae Thiobraid Árann agus Johnstown lámh le Ceanannas i gContae na Mí.

Is de bharr míthuiscint ar an logainm Gaeilge Cill Sheanaigh (< Cill tSeanaigh) “the church of Seanach” (logainm.ie #9793), de réir gach dealraimh, a tháinig an leagan Béarla Johnstown chun cinn sa sampla úd as Contae Chorcaí. In ainneoin gurbh ann do roinnt cléireach darbh ainm Seanach anallód, ceann acu ab éarlamh don eaglais seo mar is léir, is cosúil gur tuigeadh go raibh baint éigin ag an ainm le Brl. John. Agus ní ainm pearsanta (eaglasta ná tuata) atá sa logainm Saint Johnstown (logainm.ie #47647) i gContae Thiobraid Árann, ach sloinne — is éard atá i gceist leis an leagan Gaeilge Baile an tSeánaigh (‘Ballentane’ 1601, ‘Baile an t-seána’ 1840) ná “the town(land) of An Seánach”, mar a gciallaíonn An Seánach “the person surnamed Saint John”. Luaitear an sloinne sin féin i dtagairtí luatha don bhaile fearainn, m.sh. ‘John de Sancto Johanne of Scadaneston’ (thugtaí *Scaddanstown ar an áit sa Bhéarla freisin).

Ní raibh d’ainm ag lucht Gaeilge na háite ar Johnstown (#38191) gar do Cheanannas i gContae na Mí sa bhliain 1836 ach ‘Baile sheonoid’ [Baile Sheonóid]. Gaelú é Seonó(i)d ar an ainm Meán-Bhéarla Jonot — leagan eile fós de John! Is é Janet an fhoirm is mó a úsáidtear inniu, mar shloinne agus mar ainm pearsanta mná (cf. P. Hanks, R. Coates, P. McClure: Oxford Dictionary of Family Names in Britain and Ireland). Ach sa chás seo freisin, is léir gur thuig lucht an Bhéarla go raibh Jonot gaolmhar le John: is mar Johnstown, et var., amháin a thagraítear don áit san fhianaise tríd síos. Níl d’fhianaise ar an mbunfhoirm *Jonotstown ach an leagan áitiúil Gaeilge a breacadh síos i 1836. Is fiú a lua gurb é a mhalairt atá fíor faoi Johninstown (logainm.ie #25464) i gContae Chill Dara, a luamar thuas. Sa chás sin, cuireann formhór glan na fianaise, chomh maith le leagan an lae inniu, an t-ainm Brl. Johnin in iúl, cé gurb é ‘Johnston’ (1540) an tagairt is sine dá dtagann anuas, rud a chuireann Brl. John in iúl gan amhras. Dá bhrí sin, ó tharla go raibh Johninstown seanbhunaithe i saol an Bhéarla ó thús an 17ú haois i leith (cf. ‘Jeninstown’ (1621)), díol mór spéise gur thug Gaeilgeoir áitiúil ‘baile sheoin’ [Baile Sheoin] mar ainm Gaeilge ar an áit sa bhliain 1837, os coinne *Baile Sheoinín a mbeifí ag súil leis. Mar bharr ar an suntas, féach go bhfuil tacaíocht don leagan eisceachtúil seo le fáil san aon tagairt amháin sa taifead stairiúil a léiríonn ainm Gaeilge na háite, mar atá ‘Ballyshean’ (1563).

Ní bheidh sé d’aga againn, ámh, aon trácht a dhéanamh ar na hainmneacha eile úd a bhfuil gaol de shaghas éigin acu le Brl. John (amhail Jack, Jackett, Jackson, Jackman…), agus beidh orainn Baile Suingean / Saint Johnstown (logainm.ie #1416625) i gContae Dhún na nGall a fhágaint go dtí lá eile.

(Conchubhar Ó Crualaoich & Aindí Mac Giolla Chomhghaill)

Dáta: 01/07/2025

Faoi mar a chonaiceamar an tseachtain seo caite, iasacht is ea Eoin (Baiste) a tháinig ó Joannes na Laidine i bhfad roimh theacht na nAngla-Normannach (féach Gaelic Personal Names, D. Ó Corráin & Fidelma Maguire (1981) s.n. Eoin; féach freisin D. Greene, Ériu 35 (1984)), agus é ag freagairt do John (the Baptist) an Bhéarla. Más ea, agus sinn ag déanamh scrúdú ar Baile Eoin / Johnstown (logainm.ie #53384), gar do Dhroichead Eoin i gContae Loch Garman, b’fhéidir go mbeadh fonn orainn a thuairimiú gur cumadh an logainm Gaeilge seo sula dtáinig na hAngla-Normannaigh freisin. Ach ní dócha é. Is fíor gur Eoin atá anseo, seachas Eoghan na nGael: féach an tobar beannaithe Saint John’s Well ar an mbaile fearainn seo, agus féach freisin gurbh é Eoin ba éarlamh do theampall an pharóiste seo atá díreach béal dorais i mBaile Uí Leannáin laistiar (cf. Logainmneacha na hÉireann IV: Ainmneacha na mbailte fearainn, Co. Loch Garman, lch.387). Ó thaobh na tíopeolaíochta de, áfach, ní bheimis ag súil leis an struchtúr ‘baile + ainm naoimh’ in ainm baile fearainn de bhunús na Gaeilge, murab ionann is a mhacasamhail ‘saint’s name + -town’ atá coitianta i logainmneacha Béarla. (Tabhair faoi deara, freisin, gur sa 12ú haois a éiríonn an eilimint baile fíorbhisiúil i logainmneacha (féach Toner, ‘Baile: settlement and landholding in medieval Ireland’, Éigse 34 (2004)).) Tá sampla den struchtúr Béarla sin le fáil sa logainm Johnstown gar don Nás i gContae Chill Dara (logainm.ie #1181). Ní féidir mórán adhmaid a dhéanamh as na tagairtí is luaithe dá maireann, m.sh. ‘Joneston’ (c 1280), ach tá a bhunús soiléir ó na tagairtí do ‘Ecclesia S. Joannis Baptistae’ agus do ‘Ville Sancti Joannis’ féin ar liosta eaglaisí i gCill Dara ón 17ú haois.
Mar sin agus uile, is é is dóichí ná gur ghaelú é an Baile Eoin seo ar logainm de bhunús Angla-Normannach ó cheart .i. *(Saint) Johnstown nó a leithéid, amhail an sampla i gContae Chill Dara. Lonnaigh na hAngla-Normannach go tiubh sa chuid seo de Chontae Loch Garman sna blianta beaga i ndiaidh an ionraidh, ach faoi mar a tharla ar fud na tíre d’fhan an Ghaeilge ina teanga phobail ag na Gaeil, agus níorbh fhada gur iompaigh na Sean-Ghaill féin den chuid is mó i gContae Loch Garman ina nGaeilgeoirí (cf. C. Ó Crualaoich & K. Whelan, Gaelic Wexford 1550 – 1650 [le teacht]; féach freisin C. Ó Crualaoich, ‘Some evidence in Tudor Fiants, Calendar of Patent Rolls and Inquisitions for Irish among families of Anglo-Norman descent in county Wexford between 1540 and 1640’, Studia Hibernica 34 (2006–2007), lgh. 85–110). Is mar gheall ar an nasc sin a moladh Baile Eoin “the town(land) of Eoin (i.e., Saint John)” mar leagan Gaeilge san Ordú Logainmneacha (Contae Loch Garman) – Dréacht 2016.
Ní foláir ná go gcuirfeadh sé mearbhall ar Bhéarlóirí ag féachaint ar na hainmneacha éagsúla Gaeilge seo a leanas agus iad go léir ag tagairt d’áiteanna darb ainm Béarla Johnstown: Baile Sheonac “the town(land) of Seonac” (logainm.ie #55501) gar don Inbhear Mór, Co. Chill Mhantáin; Baile Sheoin “the town(land) of Seon” (logainm.ie #33579) i gContae Lú; Cill Sheanaigh (logainm.ie #9793) i bpar. Chill Mhichíl, Co. Chorcaí; Baile Sheonóid (logainm.ie #38191) gar do Cheanannas, Co. na Mí. Agus ar Saint Johnstown (logainm.ie #47647) i gContae Thiobraid Árann faighimid Baile an tSeánaigh. (Tá cuid acu seo níos intuigthe ná a chéile don Ghaeilgeoir féin, dar ndóigh!)
Agus cén fáth, freisin, go bhfuil a oiread sin samplaí de Baile Sheáin le fáil sna horduithe logainmneacha? Mar is léir ón liosta thuas, agus mar is eol dúinn féin, níorbh é Eoin amháin a bhí ag freagairt do John an Bhéarla. Go deimhin, is beag duine a rithfeadh leo aon rud ach Seán a rá dá bhfiafrófaí díobh “Cad é John ‘as Gaeilge’?” Is amhlaidh a thagann Seán (< NGM Seaghán) na Gaeilge ó Jehan na hAngla-Normainnise (féach Ó Corráin & Maguire, s.n. Seán). Bhí na Gaeil chomh ceanúil sin air mar ainm pearsanta nach bhféadfaí liosta a sholáthar anseo de na logainmneacha Gaeilge go léir ina bhfuil sé le fáil. Níor mhair an tSean-Fhraincis rófhada mar theanga oifigiúil sa choilíneacht, áfach, agus is gearr go ndéanadh na Sean-Ghaill, agus na Nua-Ghaill ina ndiaidh, an t-ainm pearsanta Gaeilge seo Seán a bhéarlú mar John i gcáipéisí oifigiúla (m.sh. ‘John alias Shane O’Doeran’ [Seán Ó Deoráin], Inq. Lag. Car. I 66), rud a dhaingnigh an t-ionannú sin Seán = John atá againn inniu. De dheasca an ionannaithe sin, nuair nach bhfuil aon fhianaise stairiúil againn ar an leagan áitiúil Gaeilge den logainm, is gnách an t-aistriúchán caighdeánach Baile Sheáin a mholadh, amhail Johnstown (logainm.ie #16671) i gContae Bhaile Átha Cliath.
Tá sé d’ádh againn, áfach, go dtagann roinnt fianaise an-spéisiúil anuas chugainn a thaispeánann foirmeacha Gaeilge éagsúla de na logainmneacha seo. Pléifimid cuid den fhianaise seo an tseachtain seo chugainn, ach idir an dá linn luafaimid ceann de na foirmeacha eile is coitianta, mar atá Baile Sheoin “the town(land) of Seon”. Ainm pearsanta is ea Seon – fuaimnithe [ʃoːn] le ó-fada – a fuair na Gaeil ó John an Mheán-Bhéarla. Tabhair faoi deara nach malairt foirme de Seán [< AN Jehan] atá ann i ndáiríre (pace Ó Corráin & Maguire, s.n. Seán); den chuid is mó, chaitheadh an Ghaeilge le Seán agus Seon mar dhá ainm ar leith amach is amach. Tuilleadh faoi seo an tseachtain seo chugainn!

(Conchubhar Ó Crualaoich & Aindí Mac Giolla Chomhghaill)

Dáta: 21/06/2025

Radharc coitianta i nGaeltacht Chontae na Gaillimhe an taca seo den bhliain is ea an tine chnámh ar 23 Meitheamh, Oíche Fhéile Eoin. Is cosúil gur aistríodh traidisiún seo na dtinte cnámh go dtí lár an tsamhraidh ó sheanfhéile na Bealtaine, faoi mar a phléigh Kay Muhr san alt cuimsitheach léi ‘Bealtaine in Irish and Scottish Place-Names’ (Journal of Scottish Name Studies 10). Ach sin scéal thairis.

Is é naomh atá i gceist, dar ndóigh, Eoin Baiste. Is ait le rá nach bhfuil an naomh seo luaite in Felire na Naomh nÉireannach, a cuireadh i dtoll a chéile sa 17ú haois mar a bheadh uasdátú ar na seanfhéilirí a thagann anuas chugainn ó ré na Sean-Ghaeilge féin. Anuas air sin, tabharfar faoi deara láithreach gur sna ceantair is mó lonnaíocht Angla-Normannach atá na paróistí atá tiomnaithe don Eoin seo: cuir i gcás sampaí de Paróiste Eoin / Saint John’s i gContaetha Bhaile Átha Cliath, Chill Dara, Chill Chainnigh, Laoise, Luimnigh, Loch Garman agus Phort Láirge (féach logainm.ie). Bhí na Sean-Ghaill luaite leis na paróistí darb ainm Teach Eoin / Saint John’s “the (religious) house of Saint John” (logainm.ie #2112) i gContae Ros Comáin agus Teampall Eoin / Saint John’s “the church of Saint John” (logainm.ie #2147) i mbaile Shligigh. Agus beirt Angla-Normannach, Simon Lumbard agus Hugh Talun, a bhunaigh an phrióireacht in Teampall Eoin / Templeowen (logainm.ie #3548) gar don Tulaigh, Co. Cheatharlach, sa bhliain 1314 (Amharcóir Timpeallachta Stairiúil: CW008-045001).

Is iad na logainmneacha dar chéadeilimint cill “church” is inspéise, b’fhéidir, de na logainmneacha siúd a chomórann Eoin: cuir i gcás Cill Eoin / Killone “the church of Saint John” (logainm.ie #485) gar don Inis i gContae an Chláir. Is sa seanré is mó a bhí an eilimint cill bisiúil agus dá bharr sin is gnách dó tagairt do láthair eaglasta ársa (cf. Pádraig Ó Cearbhaill, Logainmneacha na hÉireann II: Cill i logainmneacha Co. Thiobraid Árann (2007) lch.2). Sa chás seo i gContae an Chláir, áfach, is é láthair eaglasta atá i gceist clochar a bhunaigh Ó Briain ar thailte de chuid na nAgaistíneach timpeall 1189, tar éis teacht na nAngla-Normannach. Tá samplaí eile den chomhlogú cill + Eoin againn i gContaetha Chorcaí, an Dúin, na Gaillimhe agus Phort Láirge. Is furasta é a mheascadh leis an logainm Cill Eoghain “the church of (Saint) Eoghan”, ainmnithe as an naomh dúchasach, atá ábhairín níos coitianta. Is mar a chéile a fhuaimnítear an dá logainm seo Cill Eoin agus Cill Eoghain i nGaeilge an lae inniu, gan amhras, agus is minic a bhímid ag brath ar fhianaise stairiúil agus ar fhianaise thánaisteach eile amhail dátaí pátrúin, más ann dá leithéid. (Maidir leis an litriú oifigiúil béarlaithe, is amhlaidh a rinne an tSuirbhéireacht Ordanáis iarracht Killone a úsáid i gcomhair Cill Eoin agus Killowen i gcomhair Cill Eoghain, de réir bhreithiúnas na scoláirí Gaeilge sa Rannóg Topagrafaíochta. Ní i gcónaí a bhí an breithiúnas sin cruinn ag an am, cheal fianaise.)

Baineadh úsáid as teideal iomlán an naoimh, dála an scéil, in ainm Gaeilge an bhaile fearainn Gráinseach Eoin Baiste / Baptistgrange “the grange of Saint John the Baptist” (logainm.ie #47624) i gContae Thiobraid Árann: ‘grainseach Eóin Baiste’ (1840), logainm eile de bhunús Angla-Normannach is cosúil.

Is léir, más ea, go raibh na hAngla-Normannaigh an-cheanúil ar Eoin Baiste mar naomh. Ach ní hionann sin is a rá nach raibh urraim ag na sean-Ghaeil dó roimhe sin, agus go deimhin tá fianaise ainmeolaíochta againn a thugann a mhalairt le fios. Luamar cheana nach raibh Eoin Baiste luaite sa leagan d’Fhéilire na Naomh ón 17ú haois. Ach féach go bhfuil tagairt dó le fáil i bhFéilire Aonghasa [Félire Óengusso Céili Dé] (*c.*830) .i. ‘Ríg-gein Iohain baptaist…’ [Breith ríoga Eoin Baiste…], faoin dáta 24 Iúil [recte 24 Meitheamh]. (Tagann Eoin ó Johann an Bhíobla Laidine, murab ionann is na hainmneacha pearsanta Seon agus Seán a tháinig isteach leis na hAngla-Normannaigh: gaelú iad ar John an Bhéarla agus Jehan na Fraincise, faoi seach.) Ní hionann seo is cruthúnas ar chultas dúchasach, ar ndóigh, mar tá go leor naomh eachtrannacha eile nach é atá luaite san Fhéilire luath seo nár adhradh riamh sa tír seo. Ach is amhlaidh atá fianaise láidir againn ar chultas Eoin Bhaiste in Éirinn na Luath-Chríostaíochta, is é sin, sa sloinne Ó Maoileoin “descendant [lit. grandson] of the follower of Saint John” (Brl. Malone de ghnáth). An réimír Ó [MG Úa] atá tábhachtach anseo, mar ní raibh an mhír sin bisiúil i gcumadóireacht sloinnte tar éis teacht na nAngla-Normannach. (Is leis an réimír mac “descendant [lit. son] of…” a chumtaí sloinnte nua as an tréimhse sin amach, m.sh. Mac Seáin [Brl. McShane], cé is moite de dhornán sloinnte gan réimír ar bith, amhail Caomhánach [Brl. Kavanagh (ach béarlaíodh cúpla sloinne eile mar Kavanagh freisin)].) Dá bhrí sin, léiríonn an sloinne seo Ó Maoileoin go raibh cultas adhraithe Eoin i measc na nGael abhus roimh theacht na nAngla-Normannach. Tá an sloinne féin bunaithe ar an ainm pearsanta Maoileoin [MG Mael Eóin] (eDIL s.v. 3 Mael (c); cf. ‘Maoileoin, epscop acus angcoiri’ [easpag agus ancaire] i bhFéilire na Naomh nÉireannach faoin dáta 20 Deireadh Fómhair).

Tarraingíonn de Bhulbh aird ar theaghlach mór le rá dar sloinne seo a bhí ina n-easpaig agus ina n-abaí ar Chluain Mhic Nóis (SGG s.v. Ó Maoileóin). Ní raibh Muintir Mhaoileoin teoranta don láthair seo i Lár Tíre, áfach. Tá tagairtí deimhnitheacha do chléirigh den sloinne céanna a bheith gníomhach i ndeoisí Chluain Fearta, Chill Dálua agus Thuama, agus tagairtí measartha cinnte in áiteanna eile nach iad (féach Calendar of Papal Registers, passim). I gcuid de na tagairtí seo faighimid cuntais ar dhíolúine nó dispeansáid speisialta á chur ar fáil do chléireach toisc gur shagart a athair agus bean gan phósadh a mháthair. Luamar cheana go raibh na díolúintí seo chomh coitianta in Éirinn gur léir gur ghairm í an tsagartacht a chuirtí ar aghaidh ón athair don mhac in eaglais na nGael! D’eascair teaghlaigh ‘eaglasta’ as an nós seo, nós a mhair i bhfad tar éis don Róimh an mhóid aontumha a bhrú mar pholasaí oifigiúil tríd an gcuid eile den Eaglais. Tháinig an traidisiún anuas go dtí an nua-aois féin, gur bualadh an buille scoir ar an sochaí Gaelach sa 16ú agus sa 17ú haois. Cuir i gcás litir ón bpápacht dar dáta Eanáir 1412, a shonraigh go raibh ardú céime le bronnadh ar chléireach darbh ainm Dónall Ó Maoileoin (Donald Omulluyn), as deoise Chill Dálua, ‘to all, even holy orders and [to] hold a benefice … of Castro Conayng’ [Caisleán Uí Chonaill / Castleconnell (logainm.ie #31374)]. Ach níorbh fhada roimhe sin a bhí dispeansáid speisialta faighte ag an Dónall seo, agus é ina mhac do shagart le bean gan phósadh (Calendar of Papal Registers VI, lgh.254–270). Bhí an dispeansáid chéanna faighte ag Seán/Eoin Ó Maoileoin (John Omuleoyn), sagart de chuid dheoise Thuama, sular bronnadh reachtaireacht Mhaigh Charnáin (logainm.ie #217) (‘Magcarnana’) air i 1422 (Calendar of Papal Registers VII lgh.228–229). Tabhair faoi deara gur tháinig an follúntas chun solais nuair a cailleadh an seanreachtaire Maolmhuire Ó Maoileoin (Maurianus Omuleoyn): is maith an seans gurbh eisean athair an fhir nua féin! (Thugtaí Maurianus/Marianus mar laidiniú ar an ainm pearsanta Maolmhuire [MG Mael Muire], a bhí coitianta go leor i measc an chléir le linn na tréimhse seo. Baineadh úsáid as freisin mar ainm (eaglasta) laidinithe don ardeaspag Chaisil, Mairín Ó Briain (†1236) (AIF anno 1238), ar dhíspeagadh díreach é Mairín ar ainm na Maighdine Muire (SG/MG Maire).)

Rud eile a luamar go minic sna nótaí seo is ea an easpa sloinnte Gaelacha in ainmneacha na mbailte fearainn, nuair nár thógtha ar dhuine a bheith ag súil lena mhalairt. De réir an taighde atá déanta againn le tamall maith anuas, má thagann sloinne Gaelach i gceist, is gnách gur teaghlach gairmiúil léannta a bhí i gceist tráth – pé acu cléireach, dlíthiúil, liteartha, nó mar sin de – toisc gurbh iad na teaghlaigh seo a d’fhaigheadh na coinníollacha is fearr, ó thaobh sealbhaíochta talún de, i gcomórtas leis na Gaeil eile. (Féach C. Ó Crualaoich, ‘Townland and Defunct Placenames in Sligo: Evidence for Surnames in the Historical Forms of Townland and other Placenames’ (Part I), Sligo Field Club Journal, 3 (2017); (Part II), Sligo Field Club Journal, 4 (2019).) Ná cuireadh sé aon iontas orainn, más ea, go bhfuil an sloinne seo Ó Maoileoin – agus an oidhreacht láidir eaglasta aige mar a chonaiceamar thuas – le fáil in ainmneacha bailte fearainn. Tá Baile Uí Mhaoileoin “the town(land) of Ó Maoileoin” le fáil faoi dhó, agus é béarlaithe Ballyvelone i gContae Chorcaí (#9890) agus Ballymalone i gContae an Chláir (#7768). Is é is dóichí gur bronnadh na tailte ar na teaghlaigh seo de dheasca a stádais ghairmiúil.

(Conchubhar Ó Crualaoich & Aindí Mac Giolla Chomhghaill)

Dáta: 09/06/2025

Tabhair faoi deara nach luaitear príomhlaoch úd na seanscéalta Cú Chulainn in aon ainm baile fearainn in Éirinn go bhfios dúinn. Tá tagairtí le fáil dó, áfach, i gcuid mhaith logainmneacha nach ainmneacha riaracháin iad. (Tá sé de nós againn mionlogainmneacha a thabhairt ar a leithéid cé go bhfuil cuid de na gnéithe aiceanta is mó in Éirinn ina measc!)

Tógaimis mar shampla Ceann Léime “headland of (the) leap” (logainm.ie #104201) i gContae an Chláir. Bhí an t-ainm Gaeilge sin fós le clos ó bhéalaibh chainteoirí dúchais Chorca Bhaiscinn isteach i lár an 20ú haois. Ach bhí clú agus cáil air ar an áit chéanna tráth dá raibh faoin ainm Léim Chon Culainn “the leap of Cú Chulainn”. Sa téacs Meán-Ghaeilge Cert Ríg Caisil (‘Ceart Rí Chaisil’) (c 1100) deirtear linn go síneann Corca Bhaiscinn ‘ó tá Lém Chon Culainn co Clár Átha Dá Chara’ .i. ó Léim Chon Culainn go Droichead an Chláir (#1412543). Más ea, díol spéise go bhfuil an t-ainm ‘nua-aimseartha’, más maith leat, le fáil cheana féin sna foinsí béarlaithe is luaithe dá dtagann anuas chugainn: cuir i gcás ‘Can Leame’ ar léarscáil Boazio Irlandiæ accvrata descriptio (a foilsíodh den chéad uair i 1599). Dar ndóigh, is é Loop Head a thugtar air as Béarla sa lá atá inniu ann, cé go mbeifí ag súil le *Leap Head más aistriúchán é sin ar an ainm Gaeilge. Is maith mar a chuir file molta na Sionainne é, agus é ag scríobh ag deireadh an 18ú haois: ‘Dá gcailltí an Ghaeilge léirbhinn mhilis / Cá bhfaighthí an teangaí ná an fear eolais / A gheobhadh amach le grinneas céille / Gurb ionann “Loop Head” is Ceann Léime?’ (caighdeánaithe as téacs in eagar ag Ó Tuathail, Éigse VI lch.237). (B’fhéidir go dtiocfaimid ar ais chuige seo, mar níl an cheist sin rófhada ó bhaile ó ábhar an nóta seo idir chamáin!)

Ar aon chuma, tá Cú Chulainn caomhnaithe in ainmneacha gnéithe eile nach bhfuil chomh suntasach le Ceann Léime ná baol air, mar shampla, an dá charn i gCorca Dhuibhne (díreach lasmuigh de Ghaeltacht an lae inniu) darb ainm beirt Tigh Chú Chulainn / Cuchullin’s House (logainm.ie #101129; #1414794). Tabhair faoi deara foirm an tuisil ghinidigh Chú Chulainn anseo (forcheartaithe ag Seán Ó Donnabháin go ‘…Conchulain’ in Ainmleabhair na Suirbhéireachta Ordanáis), rud a thugann le fios go bhfuil na hainmneacha seo i bhfad níos déanaí ná Léim Chon Culainn. Agus tá an laoch céanna luaite i roinnt logainmneacha eile i seanlitríocht na hÉireann nach dtagann anuas chugainn, agus ar chumadóireacht ghlan ab ea cuid acu an chéad lá! I mBinn Éadair bhí áit darbh ainm Bern Chon Culaind [Bearn(a) Chon Culainn] “the gap of Cú Chulainn”. I dTeamhair na Mí a bhí na háiteanna seo a leanas, más fíor: Córus Cind Chonchulainn [Córas Cinn Chon Culainn] “the measure of the head of Cú Chulainn”, Láthrach Scéith Con Chulainn [Láithreach Scéith Chon Culainn] “the site of the shield of Cú Chulainn” agus Méide Con Chulainn [Méidhe Chon Culainn] “the (decapitated) neck of Cú Chulainn”! (Bhí na háiteanna seo suite in aice Ráth Chonchúir Mhic Neasa, ainmnithe as an rí úd ar throid Cú Chulainn chomh cróga sin ar a shon, mar a luamar i nóta cheana.) Deirtear linn go raibh na háiteanna seo a leanas le fáil timpeall ar Chontae Lú an lae inniu, fód dúchais Chú Chulainn, nó Séadanta mar a bhí: Echlasc Ech Con Chulainn [Eachlasc Each Con Culainn] “the horse-shelters of Cú Chulainn” in aice Dhún Dealgan agus Grellach Con Chulainn [Greallach Chon Culainn] “the miry place of Cú Chulainn” in aice Bhaile Átha Fhirdhia. (Tá Baile Átha Fhirdhia luaite go tragóideach le Cú Chulainn chomh maith, dar ndóigh.) (Le haghaidh logainmneacha stairiúla, dála an scéil, féachaigí DIAS E-Onomasticon – leagan Uí Chorráin den Onomasticon Goedelicum (1910) – agus dar ndóigh an tsraith nua Foclóir Stairiúil Áitainmneacha na Gaeilge.)

Faighimid Ceann Léime eile suas an cósta beagán i gCúige Chonnacht. Agus go deimhin tá ainm aisteach Béarla ar an gceann seo freisin. Ceann Léime / Slyne Head (logainm.ie #1165703) i gContae na Gaillimhe atá i gceist gan amhras. Tá tagairt luath go leor ó pheann Ruairí Uí Fhlaithbheartaigh i 1684 a dheimhníonn an fhoirm Ghaeilge dúinn: ‘Ceann leime’ in A Chorographical Description of West or H-Iar Connaught written A.D. 1684 by Roderic O’Flaherty. Níl aon rólocht ar an litriú béarlaithe ‘Can Leame’ a fhaighimid ar na léarscáileanna luatha roimhe sin: is mar sin atá sé ag Boazio (féach thuas) agus ar The Province of Connaught with the City of Galway described (c 1610) le John Speed freisin. Ach dála an logainm eile úd i gContae an Chláir, níor ghreamaigh an leagan sin sa chaint as Béarla. Slyne Head ainm Béarla an lae inniu air, nach léir a bhunús: scríobhann an Flaithbheartach ‘Slimhead’ agus ‘Slimehead’ (1684), rud a thugann le fios b’fhéidir go bhfuil sé bunaithe ar an leathaistriúchán *Lem Head. Ach d’fhéadfadh sé nach bhfuil baint dá laghad aige leis an logainm Gaeilge.

Mar an gcéanna le Ceann Léime Chontae an Chláir, tá seanainm na léime a thug ainm do Cheann Léime Chontae na Gaillimhe ar eolas againn! Is éard a bhí ann Léim Lára “mare’s leap” < láir ‘capall baineann’ (féach Éamonn Ó Tuathail, ‘Léim Lára’, Éigse VI, lgh. 155-156; A. B. Taylor, ‘Léim Lára – Ceann Léime’, Éigse IX, lgh. 30-31). Díol suntais go raibh an ceann tíre seo chomh tábhachtach sin do mhairnéalaigh go bhfuil sé le fáil sa Landnámabók – seaninsint ar lonnaíocht na Lochlannach san Íoslainn – mar Jǫlduhlaup, a chiallaíonn léim lárach .i. “mare’s leap” freisin! Is spéisiúil an focal jalda “mare” anseo, mar ba fhocal fileata amháin é de réir gach dealraimh, os coinne merr, an gnáthfhocal ar láir “mare” (Icelandic English Dictionary, Oxford (athchló 1962)). Pé duine a d’aistrigh Léim Lára go Jǫlduhlaup, mar sin, níorbh aon iarracht ad hoc é, agus is léir gur thuigeadar an Ghaeilge!

Níorbh é seo an t-aon sampla amháin de Shean-Lochlainniseoirí ag plé le logainmneacha Gaeilge in Éirinn, ná baol air! I ndeisceart Chontae Bhaile Átha Cliath atá an t-oileáinín Deilginis (logainm.ie #17503). Tugtar Dalkey air seo as Béarla inniu, ainm a thagann as Dálkøy na Sean-Ioruaise. Ach níl ansin ach aistriúchán eilimint ar eilimint ar an logainm Gaeilge a fuaireadar rompu .i. Meán-Ghaeilge delg > dálk ‘dealg’ agus inis > øy ‘oileán’. Ag fanacht i measc oileán Bhaile Átha Cliath, féach nach ‘Súil na hÉireann’ is brí le Ireland’s Eye, an t-ainm Béarla ar Inis Mac Neasáin “the island of the sons of Neasán” (logainm.ie #17542). Tagann an t-ainm Béarla ó leagan Sean-Ioruaise d’ainm Gaeilge eile a bhí air tráth .i. Inis Éireann “the island of Éire”, ina bhfuil an t-ainm pearsanta (mná) Éire, gen. Éireann (Mid.Ir. Ériu, gen. Érenn). Ach bhain na Lochlannaigh míthuiscint as an ainm sin faoi mar a bheadh ainm na tíre féin .i. Éire ann. Tá samplaí eile luaite ag Dónall Mac Giolla Easpaig, ‘L’influence Scandinave sur la Toponymie Irlandaise’, in É. Ridel (ed.), L’Héritage Maritime des Vikings en Europe de l’Ouest (Caen, 2002) lgh. 441‒82.

Tá na logainmneacha seo a léiríonn an tSean-Ioruais ag plé leis an Meán-Ghaeilge fíorthábhachtach maidir le stair teangeolaíochta na hÉireann, mar go léiríonn siad go raibh cur amach ag na Lochlannaigh is luaithe dá dtáinig anseo ar theanga dúchasach na nGael. Is maith is eol dúinn an ról a d’imir na Lochlannaigh chéanna in Éirinn nuair a shocraíodar síos thar na glúinte – idir pholaitíocht, chogadh agus chultúr – agus dá bhrí sin is díol suime nár fhágadar ach cúpla dosaen logainmneacha dá gcuid féin sa tír ar fad (cf. Mac Giolla Easpaig, ibid.). Rud is spéisiúla fós, cé ‘s moite de dhornán beag bídeach, níor ghlac na Gaeil leis na logainmneacha nua seo de bhunús na Sean-Ioruaise: cuir i gcás Port Láirge, an t-ainm Gaeilge a bhí ann roimh na Lochlannaigh agus atá in úsáid fós, beag beann ar an ainm nua Veðrafjǫrðr (a thug Waterford sa Bhéarla). Tá an scéal seo bunoscionn ar fad ó logainmneacha nan Eilean Siar (nó nan Innse Gall!) in Albain, mar nach bhfuil aon easpa samplaí de logainmneacha Sean-Ioruaise agus iad seanghaelaithe.

Tagann a bhfuil de logainmneacha Sean-Ioruaise anuas chugainn tríd an mBéarla, mar sin, den chuid is mó. Ní hionann seo is a rá gur iarr na hAngla-Normannaigh na leaganacha neamh-Ghaelacha de na logainmneacha seo d’aonghnó ó Lochlainniseoirí nuair a tháinig siad i dtír in Éirinn! Cé gur cosúil go raibh corrchainteoir Lochlainnise fós le fáil i mBaile Átha Cliath isteach sa 12ú haois (cf. Ó Corráin, ‘Old Norse and medieval Irish: bilingualism in Viking-age Dublin’, Dublin and the medieval world (2009), agus buntaighde Bugge, Nordisk sprog og nordisk nationalitet i Irland (1905)), tá formhór na fianaise ar son iad a bheith seanghaelaithe faoin tráth seo, rud a luífeadh go maith leis an easpa logainmneacha a d’fhágadar ina ndiaidh. (Go bunúsach, sna foinsí is luaithe de chuid na nAngla-Normannach, déantar tagairt do leithéidí Mackthorkel (< Mac Torcaill < Thorkel), ní do Thorkelsson; tá foirmeacha gaelaithe d’ainmneacha na Lochlannach le fáil, leis, i logainmneacha Gaeilge na linne.) Sa chomhthéacs seo a chaithfimid a thabhairt faoi deara gur ar feadh an chósta amháin atá na logainmneacha Lochlainnise a phioc na hAngla-Normannaigh suas: gobanna tíre, cuanta is oileán a bhí ar eolas go forleathan ar fud Mhuir Éireann le cúpla glúin anuas cheana féin, ‘in the lingua franca of Ostman sailors and merchants’ chun focail Uí Chorráin a úsáid.

Míniú amháin a d’fhéadfadh a bheith ar easpa mhór na logainmneacha Sean-Ioruaise in Éirinn ná gur iompaigh na lonnaitheoirí Lochlannacha ar an nGaeilge go han-luath. Ach d’fhéadfaimis féachaint sa mhalairt treo freisin. Dá mb’amhlaidh go raibh Gaeilge éigin acu sular lonnaíodar anseo – mar shampla, trí ghaolta fola le Gaeil na hAlban – ní bheadh mórán call orthu logaimneacha nua a chumadh an chéad lá. (B’ann do ghrúpa ar leith a dtugann na seanfhoinsí Gallgoídil (NG Gall-Ghaeil) orthu ach is cosúil go raibh a líon siúd róbheag chun tionchar ginearálta a bheith acu.) Is beag tagairtí iontaofa a thagann anuas chugainn ó na hannála, ar an drochuair, agus tá an anailís ar an bhfianaise sna logainmneacha an-chasta. Tiocfaimid ar ais chuig an ábhar inspéise seo an tseachtain seo chugainn.

[Conchubhar Ó Crualaoich & Aindí Mac Giolla Chomhghaill]

Dáta: 02/06/2025

Tá Craobh na hÉireann tagtha arís! Toisc gur phléamar go leor logainmneacha a bhaineann leis an iománaíocht an taca seo anuraidh, i mbliana pléifimid nasc inspéise idir ceann de na clubanna is cáiliúla i gContae Loch Garman agus an gaisce iomána is mó cáil i litríocht na hÉireann. Ar na réamhscéalta le Táin Bó Chuaille (SG Táin Bó Cúalnge) (“the cattle-raid of Cuaille / Cooley”) tá scéilín faoin mbuachaill darb ainm Seádanta a theacht go dtí Eamhain Mhacha (logainm.ie #56153; placenamesni.org Eamhain Mhacha), rítheach Chonchúir mhic Neasa, rí Uladh, go ndeachaigh sé i gcomórtas iomána le macra na cúige sin. (Sétanta litriú ainm an leaid úd sa tSean-Ghaeilge, gan amhras, ach seachnóimid é sin anseo ar eagla go bhfuaimneodh daoine é ar nós ainm an chainéil spóirt .i. /səˈtanˌta/!) Sa leagan den scéal atá sa Leabhar Laighneach, deirtear linn gur tharla an cluiche seo for faidche na hEmna ‘ar fhaiche na hEamhna [.i. Eamhain Mhacha]’. Is léir ón gcomthéacs seo gur thagair faiche don talamh leibhéalta lasmuigh de rítheach Chonchúir: féach samplaí eile in eDIL s.v. faithche, faidche. (Déantar tagairt do faidche na hEmna i seanscéalta eile freisin, m.sh. Aided Chonchubair.) Is ag Séadanta a bhí an bua, ar ndóigh, agus níos déanaí sa scéal bhí sé i mbun camáin ar an bhfaiche arís gur thuill sé ainm nua dó féin .i. Cú Chulainn. (Ní thabharfaimid aon spoilers anseo!)

Ach ní raibh an focal seo faiche teoranta don chiall chúng sin amháin, sa Nua-Ghaeilge ná sa tSean-Ghaeilge. Ar an réimse bríonna atá le sonrú air sa nualitríocht tá ‘báinseach, bán, plásóg; páirc nó áit imeartha’ (AFB s.v. faiche), chomh maith le “public square, courtyard; green meadow; playingfield” sa tseanlitríocht (eDIL s.v.) Ní hionadh ar bith é, mar sin, go dtagann faiche i gceist i gcuid mhaith ainmneacha bailte fearainn i ngach cearn den tír (féach Gluais, logainmn.ie s.v. faiche). Bheartaigh an tSuirbhéireacht Ordanáis ar na leaganacha béarlaithe seo a leanas ar shamplaí den logainm simpléacsúil An Fhaiche: Faha i gContaetha Chiarraí, Chorcaí, Luimnigh, Phort Láirge agus Thiobraid Árann; Fahy i gContaetha an Chláir, na Gaillimhe, Liatroma, na Mí, Chill Chainnigh agus Uíbh Fhailí; Foygh i gContae an Longfoirt mar Foygh; agus Foy ar shampla éiginnte i gContae Chill Dara.

Aidiachtaí is mó a cháilíonn faiche in ainmneacha bailte fearainn. Cuir i gcás An Fhaiche Bheag “the small green” nó “the green, small [.i. foroinn]”, atá béarlaithe mar Fahy Beg i gContaetha Mhaigh Eo (logainm.ie #37225) agus an Chláir (logainm.ie #7430), Fahybeg (logainm.ie #36397) [sampla eile] i gContae Mhaigh Eo, agus Foy Beg (logainm.ie #56616) i gContae Ard Mhacha. Tá a mhalairt seo An Fhaiche Mhór le fáil agus é béarlaithe mar Fahamore (logainm.ie #22522) i gContae Chiarraí, Fahymore (logainm.ie #29294) i gContae Liatroma, Fahy More (logainm.ie #37226) i gContae Mhaigh Eo, agus Foy More (logainm.ie #56617; cf. placenamesni.org An Fhaiche Mhór) i gContae Ard Mhacha. Cuirtear aidiachtaí datha leis freisin, m.sh. An Fhaiche Liath / Fahalea “the grey green” (logainm.ie #10936) i gContae Chorcaí, agus An Fhaiche Bhán / Fahavane “the white green” (logainm.ie #10936) agus Fahaduff / An Fhaiche Dhubh “the black green” (logainm.ie #24681) i gContae Chiarraí. (Tá cuma ait ar chuid de na haistriúcháin Bhéarla seo tharla an focal green a bheith débhríoch, ach níl a leithéid le sonrú ar na logainmneacha Gaeilge dar ndóigh.)

Is féidir le faiche feidhmiú mar eilimint cháilithe é féin, freisin. Sa logainm Lios na Faiche / Lisnafaha (logainm.ie #6930) i gContae an Chláir, seans gur thagair sé don talamh díreach lasmuigh den lios, amhail an úsáid ársa a chonaiceamar i scéal Shéadanta thuas. Ach féach brí eile leis i gcás Ceann na Faiche / Cannafahy (logainm.ie #26146) i gCallainn / Callan, Co. Chill Chainnigh: fuair an baile fearainn sin ainm ó bheith suite ar an taobh thall d’Fhaiche an Aonaigh. (Tá go leor tagairtí don áit seo ag Amhlaoibh Ó Súilleabháin sa dialann a scríobh sé sa 19ú haois.) Gnéithe éagsúla atá faoi thagairt sna logainmneacha seo a leanas: na samplaí éagsúla de Baile na Faiche “the town(land) of…” béarlaithe Ballynafeigh (logainm.ie #62052) agus Ballynafie (logainm.ie #62921) i gContae Aontroma agus Ballynafagh (#26086) i gContae Chill Dara; Log na Faiche / Lugnafaha “the hollow of…” (logainm.ie #37232) i gContae Mhaigh Eo; agus Corr na Faiche / Cornafaghy “the round hill of…” (logainm.ie #40600) i gContae Mhuineacháin.

Mar le focail dhíorthaithe de, díol spéise nach dtagann faichín (leis an iarmhír dhíspeagtha -ín) i gceist in ainmneacha bailte fearainn, cé go bhfuil samplaí againn i measc mionlogainmneacha Chúige na Mumhan: m.sh. Faichín / Faugheen (#67199) agus Crois Fhaichín / Faheen Cross Roads (#67198) i gContae Thiobraid Árann (gan aon ghaol lena chéile), Teampall an Fhaichín / Faugheen Church (#1436460) i gContae Phort Láirge agus an páircainm éiginnte An Fhaichín(?) (#1420588) i nGaeltacht na nDéise sa chontae céanna. Ar an láimh eile, tá ainmneacha bailte fearainn ina bhfuil faicheog, leis an iarmhír -óg a bhfuil brí chnuasach léi (“place abounding in greens”) nó, rud is dóchúla anseo b’fhéidir, brí dhíspeagtha (“the little green”). San fhoirm iolra Na Faicheoga a fhaightear é seo agus é béarlaithe mar Fihoges i gContae an Longfoirt (logainm.ie #33157) agus Foyoges (logainm.ie #44485) i gContae Shligigh.

Tabhair faoi deara na leaganacha Béarla de na logainmneacha seo thuas; is béarlú foghrúil ar na logainmneacha Gaeilge iad go léir, agus cuid acu níos fearr ná a chéile ag cur fuaimniú áitiúil na bhfocal Gaeilge faiche, faichín, faicheog in iúl. Ach tá cúpla ainm baile fearainn bunaithe ar an bhfocal faiche sa Ghaeilge go dtáinig leaganacha Bhéarla chun solais nach mbeifí ag súil leis. Tá brí agus bunús an logainm Gort na Faiche (logainm.ie #26167) i gContae Chill Chainnigh an-shoiléir .i. “the field of/at the green” (‘Gortnefahe’ 1538). Ach tháinig ainm eile chun tosaigh i measc Béarlóirí, mar atá Haggard (‘the haggard’ 1555). Meascadh an t-agard seo leis an bhfaiche a bhí i gceist san ainm Gaeilge am éigin le linn an 17ú/18ú haois chun ainm Béarla an lae inniu Haggartsgreen a thabhairt. Ach tá sé inspéise gur gaelaíodh an t-ainm nua sin féin, go dtugtaí Faiche an Agaird ar an áit sa Ghaeilge freisin! (Níl ansin ach aistriúchán ar an ainm déanach Béarla, ar ndóigh, ach féach go raibh a bhunús ligthe i ndearmad ag lucht na Gaeilge faoin 19ú haois, le haistriú bhéim an ghotha go dtí an siolla deireanach: ‘fatha na ccárd’ (1838) a bhreac taighdeoirí na Suirbhéireachta Ordanáis, agus ‘Fatha-na-gárda’ (1833) an litriú a bhí ag Amhlaoibh Ó Súilleabháin féin.)

Ach más réaduithe suntasacha ar an bhfocal Gaeilge faiche atá uait, ní mór aghaidh a thabhairt ar Chontae Loch Garman. I bparóiste Theach Coimseáin i ndeisceart an chontae sin atá an baile fearainn darb ainm An Faiche / Faythe (logainm.ie #54433): ‘the Faigh’ (1579), ‘Faith’ (1716). Tá an t-ainm ceannann céanna (leis an alt) in úsáid sa Bhéarla mar ainm áitiúil ar Pharóiste Mhichíl na Faiche i mbaile Loch Garman .i. Saint Michael’s of Feagh (logainm.ie #2620), is é sin, The Faythe. Is é ‘le ffaghe’ (1461x1483) an tagairt is luaithe dá dtagann anuas, ach féach an litriú ‘Faythe’ i Leabhar na nDeachúna (c. 1830). Ach díol mór suntais an fuaimniú traidisiúnta atá ag muintir na háite air .i. /ˈfaiɣth/, /faəɣth/ nó /faigth/ (mar a bheadh Faaghth, Fayghth ann!). Ní deirtear /feːθ/, /feːt̪/ riamh, cé gurb in a mbeifí ag súil leis ón litriú áitiúil. Is cosúil gur chaomhnaigh muintir na háite béarlú an-luath ar fhuaimniú an fhocail mhalartach MG faichthe /faxʹθʹə/ – an carn /xʹθʹ/ réadaithe mar /ɣtʰ/ – agus gur bhéarlú é sin ar an logainm de réir mar a bhí sé cloiste ag na hAngla-Normannaigh is luaithe dá dtáinig go hÉirinn.

Ach cén bhaint atá aige seo le Cú Chulainn in Eamhain Mhacha? Bhuel, tá An Fhaiche / The Faythe (Saint Michael’s of Feagh) suite díreach lasmuigh de sheanbhalla bhaile Loch Garman, rud a thugann le fios go mb’fhéidir go raibh an tseanbhrí “open space in front of a fort, residence” le faiche tráth ar ainmníodh é. Cuireann sé seo Eamhain Mhacha i gcuimhne dúinn, cinnte, an áit a ndearna Séadanta gaisce iomána ar an bhfaiche. Ach thairis sin, bíodh a fhios agaibh go bhfuil An Fhaiche / The Faythe i mbaile Loch Garman báite san iománaíocht freisin! Ruagairí na Faiche (The Faythe Harriers) is ainm don chlub anseo, agus tá ainm in airde acu ar fud an bhaile (agus an chontae) mar gheall ar an iomáint. Ar na laochra a d’imir ar son na Ruagairí thar na blianta tá Labhrás Ó Gormáin (Larry O’Gorman), Iománaí na Bliana 1996. Ach is é Lee Chin an t-iománaí is mó le rá sa lá atá inniu ann, gan amhras, agus an club – agus go deimhin an contae ar fad – ag brath air ó bhliain go bliain. Mar sin, cé gur baineadh úsáid as an teideal Cú Chulainn’s Son cheana, in amhrán faoin iománaí eile iomráiteach Nicky Rackard ó Ráth an Iúir faoi na Staighrí Dubha, cé aige is fearr atá sé tuillte inniu ná ag Lee Chin, is a rá gur gaiscíoch eile iomána é ar an bhFaiche!

Conchubhar Ó Crualaoich & Aindí Mac Giolla Chomhghaill

Téamaí faoi thrácht

Más fíor bréag é (Cuid I)
An Fear Bréige / Farbreaga
“the false man”
(logainm.ie #55861)

Más peaca a bheith buí…!
Leasainmneacha na nGael (Cuid II)
Gorteenayanka / Goirtín an Gheancaigh
“the (little) field of the snub-nosed, rude person”
(féach logainm.ie #20188)

Leasainmneacha na nGael: Cíocrach, Lochtach, Modartha, Gránna, Bacach, Geancach…(Cuid I)
Baile Mhic Aodha Charraigh / Ballymacahara
“the town(land) of the son of scabby, rough-skinned, mangy Aodh”

Toibreacha agus fíoruisce: tiobra, tiobraid, uarán, fuarán, órán
Oran/Órán ‘spring, fountain’
(féach logainm.ie #2114)

Toibreacha fíoruisce
Tobar na nGealt “the well of the mad persons”
(see logainm.ie #1414570)

Tuilleadh meascáin le John is Seán (Cuid II)
Johnstown as Béarla Baile Eoin, Baile Sheáin, Baile Sheoin, Baile Sheonac, Baile Sheonóid agus Baile an tSeánaigh

Eoin, Seán agus tuilleadh meascáin (Cuid I)
Johnstown mar bhéarlú ar Baile Eoin, Baile Sheáin, Baile Sheoin, Baile Sheonac, Baile Sheonóid, Baile an tSeánaigh…

Eoin Baiste, Oíche Fhéile Eoin agus an sloinne Ó Maoileoin
Teampall Eoin / Saint John’s “the church of Saint John the Baptist”
(féach logainm.ie #2147)

Ceann Léime / Loop Head “headland of (the) leap”
(féach logainm.ie #104201)

Poc fada ar an bhfaiche
An Fhaiche / Faythe
“the open space in front of (ancient) fort or city”; “the green”; “the plain”
(féach logainm.ie #2620; #54433)

Téamaí faoi thrácht

Más fíor bréag é (Cuid I) An Fear Bréige / Farbreaga “the false man” (logainm.ie #55861)

Más peaca a bheith buí…! Leasainmneacha na nGael (Cuid II) Gorteenayanka / Goirtín an Gheancaigh “the (little) field of the snub-nosed, rude person” (féach logainm.ie #20188)

Leasainmneacha na nGael: Cíocrach, Lochtach, Modartha, Gránna, Bacach, Geancach…(Cuid I) Baile Mhic Aodha Charraigh / Ballymacahara “the town(land) of the son of scabby, rough-skinned, mangy Aodh”

Toibreacha agus fíoruisce: tiobra, tiobraid, uarán, fuarán, órán Oran/Órán ‘spring, fountain’ (féach logainm.ie #2114)

Toibreacha fíoruisce Tobar na nGealt “the well of the mad persons” (see logainm.ie #1414570)

Tuilleadh meascáin le John is Seán (Cuid II) Johnstown as Béarla Baile Eoin, Baile Sheáin, Baile Sheoin, Baile Sheonac, Baile Sheonóid agus Baile an tSeánaigh

Eoin, Seán agus tuilleadh meascáin (Cuid I) Johnstown mar bhéarlú ar Baile Eoin, Baile Sheáin, Baile Sheoin, Baile Sheonac, Baile Sheonóid, Baile an tSeánaigh…

Eoin Baiste, Oíche Fhéile Eoin agus an sloinne Ó Maoileoin Teampall Eoin / Saint John’s “the church of Saint John the Baptist” (féach logainm.ie #2147)

Ceann Léime / Loop Head “headland of (the) leap” (féach logainm.ie #104201)

Poc fada ar an bhfaiche An Fhaiche / Faythe “the open space in front of (ancient) fort or city”; “the green”; “the plain” (féach logainm.ie #2620; #54433)

Más fíor bréag é (Cuid I)
An Fear Bréige / Farbreaga
“the false man”
(logainm.ie #55861)

Más peaca a bheith buí…!
Leasainmneacha na nGael (Cuid II)
Gorteenayanka / Goirtín an Gheancaigh
“the (little) field of the snub-nosed, rude person”
(féach logainm.ie #20188)

Leasainmneacha na nGael: Cíocrach, Lochtach, Modartha, Gránna, Bacach, Geancach…(Cuid I)
Baile Mhic Aodha Charraigh / Ballymacahara
“the town(land) of the son of scabby, rough-skinned, mangy Aodh”

Toibreacha agus fíoruisce: tiobra, tiobraid, uarán, fuarán, órán
Oran/Órán ‘spring, fountain’
(féach logainm.ie #2114)

Toibreacha fíoruisce
Tobar na nGealt “the well of the mad persons”
(see logainm.ie #1414570)

Tuilleadh meascáin le John is Seán (Cuid II)
Johnstown as Béarla Baile Eoin, Baile Sheáin, Baile Sheoin, Baile Sheonac, Baile Sheonóid agus Baile an tSeánaigh

Eoin, Seán agus tuilleadh meascáin (Cuid I)
Johnstown mar bhéarlú ar Baile Eoin, Baile Sheáin, Baile Sheoin, Baile Sheonac, Baile Sheonóid, Baile an tSeánaigh…

Eoin Baiste, Oíche Fhéile Eoin agus an sloinne Ó Maoileoin
Teampall Eoin / Saint John’s “the church of Saint John the Baptist”
(féach logainm.ie #2147)

Ceann Léime / Loop Head “headland of (the) leap”
(féach logainm.ie #104201)

Poc fada ar an bhfaiche
An Fhaiche / Faythe
“the open space in front of (ancient) fort or city”; “the green”; “the plain”
(féach logainm.ie #2620; #54433)