Téamaí faoi thrácht
Scagadh ar rogha téamaí coitianta i logainmneacha na hÉireann. Foilsítear na blúirí eolais seo go tráthrialta.
Meacain inite agus meacain indreaptha
Gort an Mheacain/Gortavacan (logainm.ie #30089)
Dáta: 24/11/2024
Mí na Nollag, i gceartlár an gheimhridh, agus is dual do roinnt feirmeoirí bheith ag baint an fhómhair fós. Tiúbair iad formhór an bharra a bhaintear i mí na Nollag: tornapaí, cairéid agus mar sin de. Dá bhrí sin ní miste féachaint ar shamplaí den fhocal meacan in ainmneacha bailte fearainn, téarma ginearálta a chiallaíonn “any tap-rooted plant, as a carrot, a parsnip” (Dinneen 1904 s.v. meacan) sa ghnáthchaint, nó le heimilintí sonraithe meacán bán “parsnip”, meacán buí/dearg “carrot”, meacán ráibe “turnip” (FGB s.v. meacan).
Sna foinsí Sean- agus Meán-Ghaeilge dhealródh sé gur ‘planda/glasra fréimhithe (curaíochta)’ is mó a bhí i gceist (eDIL s.v. mecon). (Deirtear san Fhéineachas gurb é an saghas talún is fearr ina bhfásann eorna agus cruithneacht tír trí mecon cona tuar téchta ‘tír trí [3] mheacan, gona tuar téachta (.i. leis an leasú cuí)’: Kelly, Early Irish Farming, lch.229.) Ach ní i gcónaí is féidir glacadh le meacan mar chomhartha diongbháilte ar thalmhaíocht, mar is ainm é ar a lán speicis fhiáine freisin, cuid acu níos inite ná a chéile (FGB ibid.; cf. Dinneen 1927: 721 s.v. meacan). (Cuir i gcás an míniú áitiúil ar Na Meacain/Mackan (#29361) i gContae Liatroma: “Meacain … so called, according to Old Moran, from the abundance of wild carrots it produced” (1836).)
Agus é sin ráite, nuair a bhíonn meacan le fáil mar cháilitheoir leis an bhfocal gort, is dócha gur meacan curaíochta a bhíonn i gceist: mar sin, d’fhéadfaí Gort an Mheacain/Gortavacan (logainm.ie #30089) i gContae Liatroma agus Gort na Meacan/Gortnamackan (logainm.ie #19987) i gContae na Gaillimhe a mhíniú as Béarla mar “the field of the cultivated root(s)”. Tá tagairt déanta againn i nótaí eile don athúsáid a bhaintí as seanráthanna agus -liosanna mar imfháluithe talmhaíochta: d’fhéadfadh sé gurb in é bunús na logainmneacha Lios na Meacan/Lisnamacka (logainm.ie #39371) i gContae Mhuineacháin agus Ráth na Meacan/Ranamackan (logainm.ie #19678) i gContae na Gaillimhe, agus “the ring-fort of the (cultivated/edible) roots” i gceist leis an dá ainm. (Ar an láimh eile is furasta fás fiáin a shamhlú le fothracha chomh maith céanna!) Is nuair a fhaightear meacan in éineacht le heilimintí topagrafaíochta a laghdaíonn an dealraitheacht gur bharra curadóireachta a bhí i gceist ó cheart. Dá bhrí sin, cé go bhféadfaí curadóireacht a shamhlú le Cluain Meacan/Cloonmackan “pasture of (the) (cultivated/edible) roots” (logainm.ie #6698) i gContae an Chláir, is deacair a leithéid a mhaíomh do Log na Meacan/Lugnamackan “the hollow of the (cultivated/edible) roots” (logainm.ie #45087) i gContae Shligigh ná do Alt na Meacan/Altnamackan “the height, abyss of the (cultivated/edible) roots” (logainm.ie #56385) i gContae Ard Mhacha (féach freisin placenamesni.org Altnamackan).
Tagann an aidiacht meacanach – atá díorthaithe ó meacan, gan amhras – tagann sí i gceist i logainmneacha agus í ag feidhmiú mar ainmfhocal a chiallaíonn ‘áit lán de mheacain (curadóireachta/inite?/fiáine)’: cuir i gcás Meacanach/Mackanagh (logainm.ie #48694) agus Meacanaigh/Mackney (logainm.ie #46548) i gContae Thiobraid Árann. Logainm eile sa chontae céanna – ach gan aon bhaint aige leis an dá cheann deiridh seo – is ea Coill na Meacanaí/Mackinawood (logainm.ie #48541), atá le míniú mar “the wood of/at An Mheacanach [logainm]” (féach ‘Mackinagh’ (1726), ‘Mackina Wood’ (1840)); ach is dócha gur fearr Gort na Meacanaí/Gortnamackanee (logainm.ie #22082) i gContae Chiarraí a mhíniú – de dheasca an aicmitheora gort – mar “the field of the place abounding in carrots, parsnips, turnips, etc.”
Tá na míniúcháin thuas go léir bunaithe ar an ngnáth-thuiscint ar an bhfocal meacan i logainmneacha .i. planda de shaghas éigin. Chuir T.S. Ó Máille tuairim eile chun cinn in alt a scríobh sé i 1967 (‘Meacan in Áitainmneacha’, Dinnseanchas II (1967) lgh. 93–97). Tar éis dó dornán samplaí a tharraingt anuas as an litríocht ina raibh brí fháthchiallach leis an bhfocal, rinne sé iniúchadh ar 18 sampla de logainmneacha ina bhfuil meacan le fáil sa chiall “meall, meall do chnoc”, dar leis. Is inmheasta an mheafair í, b’fhéidir, ach bheadh tuilleadh taighde de dhíth chun comhtharlúint a chur as an áireamh.
[CÓC & AMGC]
Ollphéisteanna agus mionphéisteanna
Poll Péiste/Pollpeasty (logainm.ie #52389)
Dáta: 15/11/2024
An osnádúrthacht a bhí faoi chaibidil againn le cúpla seachtain anuas agus sinn ag plé le logainmneacha a bhfuil púca iontu. Tá cuid den téama céanna le brath ar na samplaí a bheidh idir chamáin againn an tseachtain seo, mar atá logainmneacha ina bhfuil an focal péist le fáil. Iasacht ó bestia na Laidine is ea péist, a chiallaigh “(mythological) beast, monster” i dtosach báire, ag forbairt go “(creeping) reptile” agus ansin díreach ‘péist’ mar a thuigimidne inniu é (eDIL s.v. píast; cf. FGB s.vv. péist, piast, biast; AFB s.v. péist).
Faoi mar a fuaireamar le púca, faighimid poll “pool, hole” i gcomhlogú le péist go minic freisin. Tá dhá bhaile fearainn i gContae Loch Garman darb ainm Poll Péiste “pool, hole of (the) worm”: ceann amháin gar do Theach Munna atá béarlaithe mar Poulpeasty (logainm.ie #1383824) agus an ceann eile gar do Chluain an Róistigh, atá béarlaithe mar Pollpeasty (logainm.ie #52389). Tá tuilleadh samplaí le fáil mar mhionlogainmneacha. Sa Ghaeltacht tá Poll na Péiste (logainm.ie #1396883) i gContae Dhún na nGall (béarlaithe Pollnapeaste ar na seanléarscáileanna SO) agus Poll na bPéist (logainm.ie #1399110) in Árainn na Gaillimhe (féach An tOrdú Logainmneacha (Ceantair Ghaeltachta) 2011). Ar na samplaí eile a taifeadadh ó chainteoirí dúchais le linn an 20ú haois tá Poll na Péiste/Poulnapeasta (logainm.ie #1419995) i gContae an Chláir agus Poll na bPiast/Poulnabeast (logainm.ie #1421720) i gContae Phort Láirge.
Is é míniú a mhol P.W. Joyce ar Poll Péiste “hole or pool of the péist or monstrous reptile” (Irish Names of Places iml.3, lch.531). Mar sin, d’fhéadfaí na samplaí thuas a chur as Béarla mar “the hole or pool of the (fabulous) beast(s)”, nó díreach “(the) worm hole”. Go deimhin, féach an leagan oifigiúil Béarla d’ainm an bhaile fearainn Poll na bPéist taobh thuaidh de chathair na Gaillimhe: Wormhole (logainm.ie #20983)!
Phléamar an logainm Poll an Phúca/Pollaphuca (logainm.ie #55309) i gContae Chill Mhantain i nóta le déanaí (.i. an baile fearainn gar don Inbhear Mór, seachas an taiscumar sna sléibhte). Thagair an t-ainm sin ó cheart do thobar fíoruisce i ndeisceart an bhaile fearainn (darbh ainm Béarla Puck’s Hole), as a n-éiríonn sruthán a ritheann síos trí ghleanntán. Fuair an baile fearainn thuasluaite Poll Péiste, gar do Chluain an Róistigh i gContae Loch Garman, a ainm siúd ó fhoinse srutháin freisin. Tugtar St. Paul’s Well air seo ar an gcéad eagrán den léarscáil SO 6ʺ (agus ar an SO 25ʺ), ainm truaillithe a ceartaíodh go Pollpeasty ar léarscáil athbhreithnithe SO 6ʺ i 1925.
Tá comhlogú deimhnitheach de tobar agus péist le fáil in ainm an bhaile fearainn Tobar na Péiste/Tobernapeastia (logainm.ie #26830) i gContae Chill Chainnigh. Níorbh aon ollphéist de chuid na samhlaíochta a bhí faoi thagairt anseo, áfach, ach fíorphéist ghránna shaolta! Is amhlaidh a dúirt muintir na háite i 1839 go raibh sé do nós acu a lámha a ní in uisce an tobair ‘chúm siúbhal péiste do leigheas’ (Litreacha na Suirbhéireachta Ordanáis (Cill Chainnigh) I: 188). (B’ionann siúl/seol sa nath canúna seo agus ‘babhta de dhrochrud’, de réir dealraimh: cf. Ó Duinnín s.v. siubhal ‘[fit of] trouble’; Ó Dónaill s.vv. 3 seol, seolán; cf. eDIL s.v. 1 séol (b).) Más ea, is éard is brí leis an ainm Tobar na Péiste – de réir mar a tuigeadh do na cainteoirí dúchais deireanacha é – ‘tobar (leigheasta) na péiste’, agus bheadh sé le cur i gcóimheas le leithéid Tobar na Súl ‘tobar (leigheasta) na súl’, Tobar na gCluas ‘tobar (leigheasta) na gcluas’. Nuair a thug an Dr. Pádraig Ó Dálaigh (iar-Ardoifigeach Logainmneacha sa Bhrainse Logainmneacha) cuairt ar Thobar na Péiste i 2016, fuair sé amach go dtugtar The Well of the Worms air go háitiúil (féach an tráchtas The Holy Wells of County Kilkenny). D’fhéadfadh sé go raibh an bunús íceach céanna leis an tobar fíoruisce úd Poll Péiste (St. Paul’s Well (!) SO 6ʺ) i gContae Loch Garman.
Ach ar ndóigh, ní hionann an méid seo thuas is a rá go raibh gach péist i logainmneacha ag tagairt do chruimhín beag ón saol seo: tá roinnt samplaí ann ina gcaithfeadh sé, ba dhóigh leat, gur ollphéist as na finscéalta a bhí i gceist. Ar an iliomad loch i bparóiste cnocánach na Scríne i gContae Loch Garman – gar do Churrach Cló agus an Abhainn Dubh – tá ceann ar a dtugann muintir na háite [lɔknə ˈbiːʃt]. Tá tagairtí don áit seo le fáil i bhfoinsí riaracháin de chuid an 16ú haois mar ‘Loghnebeist’ (Civil Survey Iml. IX, lch.60) agus ‘Loughnepeast’ (Ionchoisní Chúige Laighean Jac. I 23), agus is cosúil gur Loch na bPiast an bunainm Gaeilge. Ba le Jack Harding (nach maireann) – fear a bhuaigh craobh na hÉireann san iomáint i 1960 – an talamh anseo, agus dúirt seisean go mborrann an t-uisce sa loch le linn tréimhsí tirime nó go dtránn sé le linn tréimhsí fliucha! Ní foláir nó gurbh é an feiniméan seo, más fíor, a thug ar mhuintir na háite a chreidiúint go raibh piastanna (péisteanna) .i. ollphéisteanna miotaseolaíochta teanntaithe i dtóin an locha (cf. Irish Names of Places Iml. 1, lch.197: “the imprisonment of these demonical monsters is commonly attributed to St Patrick”). A leithéid chéanna, b’fhéidir, a thug ainm na péiste do roinnt áiteanna eile: féach mar shampla an nóta le Tionscadal Logainmneacha Thuaisceart Éireann faoi Droim na bPiast/Drumbest “the ridge of the beasts, worms” (placenamesni.org s.n. Drumbest) i gContae Ard Mhacha (‘Drimnebest’ (1669)) (cf. logainm.ie #62247), atá suite díreach lastuaidh de loch atá “unfathomable in its centre”, de réir tuairisc amháin ó 1831.
Tá go leor samplaí eile againn den eilimint péist, et var., timpeall na tíre: m.sh. Ailt na Péiste (logainm.ie #1395256), Allt na Péiste/Altnapaste “the height, ravine of the beast, worm” (logainm.ie #16101) agus Lios na Péiste/Lisnapaste “the ringfort of the beast, worm” (#13907) i gContae Dhún na nGall; Ceapach na Péiste/Cappanapeasta “the plot of the beast, worm” (logainm.ie #6161) i gContae an Chláir; Corr na Péiste/Cornapaste “the round hill of the beast, worm” (logainm.ie #40033) i gContae Mhuineacháin; Gort na Péiste/Gortnapeasty “the field of the beast, worm” (logainm.ie #11332) i gContae Chorcaí; agus Imleach Péiste/Emlaghpeastia “boundary land of the beast, worm” (logainm.ie #22412) i gContae Chiarraí.
[CÓC & AMGC]
Chugat an púca! (2)
Cloch an Phúcaigh/Cloghpook (logainm.ie #26982)
Dáta: 08/11/2024
Mar a chonaiceamar an tseachtain seo caite, in ainneoin go bhfuil an focal púca “sprite … ghost … bogey-man” thar a bheith coitianta i logainmneacha is minic a sheasann litriúcháin Bhéarla ar nós -fook, -pooka, puck(s)-, srl., do leaganacha gaelaithe de na hainmneacha Puck/Pook (sloinne) nó Foulke (ainm pearsanta/céadainm) a thug na hAngla-Normannaigh isteach. Sampla cinnte de Foulke is ea Foulksmill/Muileann Fúca (logainm.ie #131844) i gContae Loch Garman. Agus tá go leor samplaí againn den sloinne Puck/Pook i logainmneacha de bhunús Béarla, amhail Puckstown (logainm.ie #56008) i dtuaisceart Bhaile Átha Cliath (mar a bhfuil na heastáit Páirc na nGrás agus Páirc Cheilteach ar gach taobh d’Ascaill Uí Choileáin anois). (Is aistriúchán é an leagan oifigiúil Gaeilge, Baile Phúca.)
Tá roinnt logainmneacha ina dtugann foirmeacha áitiúla Gaeilge a breacadh síos ar obair pháirce le linn na Suirbhéireachta Ordanáis sa 19ú haois púca le fios, ach ina gcuireann an fhianaise stairiúil ina iomláine ainm nó sloinne Béarla in iúl. Mar a phléamar cheana, gaelaíodh an sloinne Béarla Puck/Pook (trí neasfhoghraíocht) mar Púc; mar is gnách le sloinnte de chuid na Sean-Ghall, d’eascair foirm aidiachtúil ainmfhoclaithe as sin .i. An Púcach ‘duine dar sloinne Púc’. Sa tuiseal ginideach, ní bhíodh mórán idir gin. u. an Phúcaigh agus gin. u. an phúca sa chaint, agus anuas orthusan ní mór Fúca – an leagan gaelaithe den ainm pearsanta Foulke – a chur san áireamh!
Mar bharr ar an meascán, tá fianaise áirithe anseo agus ansiúd a thugann le tuiscint go ngaelaítí Foulke féin mar *Púca chomh maith le Fúca (cf. Piaras/Feoras < AN Piers). Cuir i gcás Baile Fúca/Foulkstown (#47474) i gContae Thiobraid Árann, mar a bhfuil formhór glan na fianaise – agus tá taifead réasúnta iomlán againn – ar son Fúca (< Foulke), m.sh. ‘Bally Ffowky’ (1508), ‘Fulckstown’ (1525), ‘Fowkyston’ (1539). Fiú amhain ansin, faighimid an tagairt eisceachtúil amháin ‘Pookestowne’ (1659) ina bhfuil P- ag seasamh don phréamhchonsan tosaigh de Púca (? ≈ Fúca < Foulke). Tá sampla níos soiléire againn sa logainm atá béarlaithe mar Foulkstown (logainm.ie #27009) i gContae Chill Chainnigh. Tá a bhunús sin cinnte: féach an fhianaise leanúnach Foulkes-, Fowkes-, Fouks-, srl. (1584–1838). Ba éard a bhí le clos ó mhuintir Ghaeilge na háite sa 19ú haois, áfach, ná ‘baile an phúca’ (1838). Is léir gur eascair Baile an Phúcaigh “the town(land) of An Púcach” as an ainm Foulke sa chás seo. (B’ann don sloinne Foulkes, et var., atá díorthaithe as an gcéadainm sin, ach is cosúil nach raibh sé róchoitianta i measc na nAngla-Normannach abhus.)
Tá go leor samplaí eile den mheascán úsáide seo. Cuir i gcás an logainm béarlaithe Cloghpook (logainm.ie #26982) i gContae Chill Chainnigh, ar a dtugtaí ‘cloch a’ phúca’ (1838) go háitiúil sa 19ú haois. Ba dhóigh leat gur comhlogú den ainmfhocal coitianta púca le haicmitheoir topagrafaíochta cloch .i. ‘carraig’ a bhí ansin. Ach arís, taispeánann an taifead scríofa – agus fianaise thánaisteach eile nach é – go bhfuil bunús Angla-Normannach leis an logainm seo. Ar ndóigh, brí eile a bhíonn le cloch i logainmneacha is ea struchtúr cloiche (cf. “a construction of stone, esp. fortress, stronghold, castle” eDIL s.v. cloch [sense (f)]; cf. FGB s.v. cloch (5)). Sa chás seo léirítear caisleán darb ainm ‘The Clofowke’ ar léarscáil bharúntachta an Down Survey c 1655 (faoina deirtear go raibh sé “in good repair”). Thugtaí na sean-Ghaeilgeoirí ‘Shanachushlawn’ [An Seanchaisleán] ar láthair an chaisleáin fós ag tús an 20ú haois (Corrigan, History and antiquities of the diocese of Ossory (1905) III 456). Ba leis na Fréinigh (AN de Freyne) an caisleán (féach Freneystown/Baile na bhFréineach (#27081) [‘Ballinevrenagh’ (1623)] gan ach 8km slí ó dheas ó bhaile), teaghlach a bhí an-cheanúil ar an Foulke mar ainm baiste (m.sh. Fulk de la Freigne †1349, mac le Fulk de la Freigne †1320). Dá bhrí sin, is sampla an-shoiléir é seo den ainm pearsanta/chéadainm AN Foulke arna ghaelú mar Fúca/*Púca agus arna athmhíniú ansin mar a bheadh sloinne, rud a thug An Púcach ‘duine dar sloinne *Púca/Fúca(?)’. Cloch an Phúcaigh an leagan oifigiúil dá réir sin. Pléann Pádraig Ó Cearbhaill go leor cásanna mar seo san aiste leis ‘An púca i logainmneacha’ (Ainm 1987) a luamar an tseachtain seo caite.
Níl aon tagairt don fhocal púca le fáil i litríocht ná i logainmneacha na Gaeilge roimh theacht na nAngla-Normannach, agus is é is dóichí gur iasacht é ón Meán-Bhéarla. Féach Middle English Dictionary s.v. pŏuk(e) ‘from OE pūca; also cp. OI pūki … An evil spirit, a devil, goblin’. Thugamar faoi deara cé chomh minic is bhíonn an eilimint poll le fáil i gcomhlogú le púca i logainmneacha na hÉireann: díol spéise, más ea, go dtugann an Foclóir Meán-Bhéarla céanna samplaí luatha den logainm Pukpole (1232) agus den sloinne logainmníochta de Pukehole (1296) i Sasana féin. (Cf. Survey of English Place-Names s.nn. Pucks Hole [Gloucestershire], Puckpool [Gloucestershire], Pug’s Hole [Dorset]; cf. Ox. Dict. Fam. Names s.n. Puckle (2).) De réir gach cosúlachta, níor chualathas trácht ar aon phúcaí in Éirinn – ach oiread le Fúcaí ná Púcaigh – roimh ionradh na nAngla-Normannach.
[CÓC & AMGC]
Chugat an púca!
Inse an Phúcaigh/Inch or Inchaphuca (logainm.ie #3600)
Dáta: 01/11/2024
Tuigeann gach éinne cad is púca ann, ach b’fhéidir nach dtuigeann go raibh réimse ról ag an gcarachtar sin sa bhéaloideas a bhí i bhfad níos ilghnéithí ná ‘taibhse scanrúil’ (AFB s.v. púca). Mar shampla, ar an iliomad drochghníomhartha a chuirtear i leith na dtaibhsí mallaithe seo, tá sé de dhroch-cháil ar phúca na sméar gurb eisean a loiteann na sméara dubha agus a chuireann ó mhaith iad gach Oíche Shamhna. (Féach mar shampla scéalta Gaeilge i mBailiúchán na Scol ó Dhúlainn, Contae an Chláir; ón Tulaigh, Contae na Gaillimhe; agus ón nGrafaidh, Contae Dhún na nGall.) Más ea, agus sinn i mbéal an gheimhridh in Éirinn pléimis cuid de na deacrachtaí a bhaineann leis an eilimint seo púca a aithint in ainmneacha bailte fearainn agus i logainmneacha eile nach iad.
Ar chloisint an logainm Poll an Phúca duit, is dócha gurbh é an chéad sampla a rithfeadh leat an taiscumar ollmhór úd i gContae Chill Mhantáin (logainm.ie #113024). (Pollaphuca as Béarla – Poulaphouca ar uairibh – nó Blessington Lake(s) go háitiúil.) Fuair an taiscumar ainm ón eas ar an Life ag Droichead Pholl an Phúca. Eas láidir luath a bhí ansin tráth, de réir na dtagairtí a thagann anuas chugainn, seachas an sileán a fágadh ann ó tógadh an damba don taiscumar i 1937: “a mighty fall called by the Natives Pullagh Fuckagh […] reported to be the greatest in Ireland” The Civil Survey [c 1654] Iml. VII, lch. 288; “Poolapooka a remarkable Cataract” Noble & Keenan (Cill Dara) (1752), srl. Ar ndóigh is aisteach an focal poll mar aicmitheoir (generic element) agus eas faoi thagairt aige (eDIL s.v. poll): murab amhlaidh a aistríodh an t-ainm ón linn thíos faoi, d’fhéadfadh sé – ó tharla go raibh sé luaite leis an eilimint púca (eDIL s.v. púca) – gur ‘áit ghránna’ a bhí i gceist ó cheart (AFB s.v. poll).
Is amhlaidh atá go leor samplaí den logainm céanna seo Poll an Phúca timpeall na tíre. Tá ceann eile i gContae Chill Mhantáin (logainm.ie #55309) atá suite i bhfad ó bhaile ón taiscumar, gar don Inbhear Mór. Sa chás sin, is cosúil gurb é gné atá faoi thagairt san ainm foinse uisce ar theorainn an pharóiste, mar a bhfuil Pollaphuca marcáilte ar thobar ar na léarscáileanna 6ʺ de chuid na Suirbhéireachta Ordanáis. Díol spéise an mionlogainm Béarla seo a leanas san Ainmleabhar: “‘Pucks Hole’ at which a stream rises and runs southwards” (1839). (Ní raibh aon Ghaeilge sa cheantar faoin tráth sin.)
In iarthar na tíre, tá dhá bhaile fearainn ar leith i gContae na Gaillimhe darb ainm Poll an Phúca/Pollaphuca (logainm.ie #21453; #21627) agus ceann eile i gContae an Chláir (logainm.ie #6921). Is féidir talamh slán a dhéanamh de go bhfuil sampla eile againn sa bhaile fearainn Pollaphuca (logainm.ie #43687) i gContae Ros Comáin, freisin, cé nach bhfuil an taighde curtha i gcrích sa chontae sin fós. (Bhreac Séan Ó Donnabháin ‘Poll a’ phúca’ san Ainmleabhar tar éis dó an lá a chaitheamh le seanchaí áitiúil: ‘O’Flyn […] knows every bush in the parish of Kiltullagh, the names of which he pronounced for me [while we examined] the Namebooks’ (Litreacha na Suirbhéireachta Ordanáis (RC) I 146 (5/7/1837).) Sa tuaisceart, faighimid ainm an bhaile fearainn Poll an Phúca (logainm.ie #33597) i gContae Lú arna shaobhaistriú go Béarla mar Puckstown.
Is léir go raibh nós seanbhunaithe an dá eilimint poll agus púca a úsáid in éineacht le chéile nó a chomhlogú le chéile i logainmneacha Gaeilge na hÉireann. (Luafaimid an comhlogú céanna i dtír eile an tseachtain seo chugainn.) Go deimhin, d’aimsigh an Dr. Pádraig Ó Cearbhaill (iar-Phríomhoifigeach Logainmneacha) 19 sampla den logainm Poll an Phúca san aiste cuimsitheach leis, ‘An púca i logainmeacha’, Ainm Iml. 2 (1987) lgh. 96–113.
Mar le mionainmneacha de, tá dhá sholaoid de Poll an Phúca i gContae Phort Láirge (logainm.ie #1421672; #1421028). Tá ceann amháin acu seo suite i nGaeltacht na nDéise, agus tugtar Clais an Phúca “the trench of the pooka” agus An Gleann “the glen” air chomh maith (#1421028). Tá samplaí eile den logainm Clais an Phúca i gContaetha Chiarraí (#24499) agus Thiobraid Árann (#1436889); agus tá Gleann an Phúca “the glen of the pooka” féin le fáil i gContaetha Chorcaí (#12339; #12966), Thiobraid Árann (#67204) agus Phort Láirge (#49075). Is beag an bhearna shéimeantach idir na hainmneacha deiridh seo agus an dá shampla stairiúla de Log an Phúca “the hollow of the pooka” i Sléibhte Bhaile Átha Cliath; díol spéise go bhfuil seans ann gur thagair ceann amháin díobh sin d’eas contúirteach ar shruthán sléibhe (Mionlogainmneacha de bhunús Gaeilge i ngleannta Chontae Bhaile Átha Cliath lch.153). Tamall siar ó dheas ó bhaile atá [Baile an Phléimeannaigh Theas nó] Tóin an Phúca/Flemingtown South or Tonaphuca (#25719) “the bottom(land) of the pooka” ar thaobh Chontae Chill Dara de na sléibhte céanna. De réir mar a thuig na Gaeil na cúrsaí seo, más ea, ba sna hísleáin rite seo – claiseanna, gleannta, loig agus go háirithe poill – ba dhóichí go mór a chasfaí an púca ort!
Toisc a oiread sin tagairtí don phúca i logainmneacha Gaeilge, níor thógtha ar dhuine a cheapadh gur obair shaoráideach é anailís a dhéanamh ar litriúcháin bhéarlaithe ar nós -fook, -pooka, -phucka, -phuca, puck(s)-, srl. Ach ní hannamh a chruthaíonn a leithéid tromluí don taighdeoir. Faoi mar a phléann Ó Cearbhaill (1987), is minic nach é an púca atá taobh thiar díobh – ná focal Gaeilge ar bith eile – ach leaganacha Gaeilge den sloinne Pook/Puck nó den ainm pearsanta/chéadainm Foulke. Bhí na hainmneacha seo, i bhfoirmeacha éagsúla, coitianta i measc na nAngla-Normannach in Éirinn: m.sh. Fulke Furlang i gContae Loch Garman (anno 1395) (Rolla meamram, 19–20 Risteard II, scannán 7). Cuir i gcás an logainm béarlaithe Inchaphuca (logainm.ie #3600) i gContae Cheatharlach. Bheadh sé réasúnta glacadh leis ar an gcéad fhéachaint gur Inse an Phúca “the holm of the pooka” an Ghaeilge cheart. (Gan amhras, socraíodh an litriú béarlaithe sin i 1839 ar an tuiscint gurbh in é an bunleagan Gaeilge!). Ach is amhlaidh a chuireann an fhianaise ina iomláine Inse an Phúcaigh “the holm of An Púcach” in iúl (‘Inchnefowkie’ (1593)). Mar a phléamar i roinnt nótaí le déanaí, is éard atá san ainm An Púcach foirm aidiachtúil ainmfhoclaithe den sloinne Púc, ar leagan gaelaithe é den sloinne Béarla Pook/Puck a thug na hAngla-Normannaigh isteach. Beidh tuilleadh le rá faoi sin an tseachtain seo chugainn.
Mar fhocal scoir, ós ag caint ar fhoirmeacha béarlaithe de, níor mhiste aird a tharraingt ar an litriú caighdeánach -phuca (seachas -phooka, -fooka, srl.) ar léarscáileanna de chuid na Suirbhéireachta Ordanáis i mbeagnach gach cás dá raibh an focal púca sa bhunlogainm Gaeilge, dar leo. Tá an litriú sin le rianú siar go dtí cinneadh a rinne Seán Ó Donnabháin go han-luath, agus é ag tabhairt a bhreithiúnais ar mhionlogainm a bhí le greanadh ar na léarscáileanna sa bhaile fearainn An Sián/Shean (#60574) i gContae Fhear Manach: “PollaPhuca,” a mhol sé, “as in the Irish” (Meamraim na Suirbhéireachta Ordanáis (FM) lch.163 (16/2/1835)). Bunaíodh an litriú “Gaeilge” seo Pollaphuca mar leagan caighdeánach béarlaithe den logainm feasta – rud a bhí neamhghnách go leor – ach amháin nó gur bhain an tSuirbhéireacht ceantair Ghaeltachta amach ina raibh an litriú Poul- ag teastáil sa chéad eilimint mar gheall ar an gcanúint.
Ní mór cuimhneamh go raibh an Donnabhánach agus a chuid comhghleacaithe sa Rannóg Topagrafaíochta den tSuirbhéireacht Ordanáis báite i logainmneacha Gaeilge – agus sa chultúr Gaelach i gcoitinne – ar feadh a saoil, agus go rabhadar i bhfad Éireann níos tuisceanaí don oidhreacht sin ná mar a thugtar le fios sa dráma Translations. Ní den chéad uair agus, is dócha, ní den uair dhéanach atáimid á rá sin!
[CÓC & AMGC]
- Inse an Phúcaigh/Inch or Inchaphuca
- Poll an Phúca/Poulaphuca
- Gleann an Phúca/Glenaphuca
- Gleann an Phúca/Glanaphuca
- Poll an Phúca/Pollaphuca
- Poll an Phúca/Pollaphuca
- Clais an Phúca/Clashaphuca
- Poll an Phúca/Puckstown
- /Pollaphuca
- Gleann an Phúca/Glennaphuca
- Poll an Phúca/Pollaphuca
- An Sián/Shean
- Gleann an Phúca/Glenaphnea
- Poll an Phúca/Pollaphuca
- Poll an Phúca
- Poll an Phúca/Poll an Phúca
- Clais an Phúca/Clashaphooca
Logainmneacha Béarla i bhfeisteas Gaeilge (neasfhoghraíocht)
Circiostún/Crickstown
(logainm.ie #37859)
Dáta: 21/10/2024
Leanaimis orainn ag plé leis an neasfhoghraíocht – logainmneacha Béarla arna múnlú isteach i gcóras foghraíochta na Gaeilge gan aon iarracht ar aistriúchán – faoi mar a chonaiceamar le Gaulstown (‘Gallyston’ (*c.*1540)) → Gallastún i gContae na Mí.
Ar na samplaí eile sa chontae céanna, tá Crástún < Craystown (logainm.ie #39061), Dústún [< ‘Doweston’ (1616)] < Dowdstown (logainm.ie #1946) agus Múrtún < Mooretown (logainm.ie #38730). (Agus féach go raibh an rann ceannann céanna a breacadh síos i nGallastún le clos faoi Mhúrtún freisin i 1836: ‘Múrtan na gcrann; baile gann gortach’!) Phléamar cheana an gaelú suntasach a rinneadh ar Hilltown Little agus Hilltown Great (par. Dhamhliag) mar Sealtún Beag (logainm.ie #38375) agus Sealtún Mór (logainm.ie #38374).
Ach ní raibh an feiniméan seo teoranta do Chontae na Mí, ná baol air. Ar na samplaí as Contae Lú, béal dorais, tá Carastún < Carstown (logainm.ie #34066) agus Fileastún < Fieldstown (logainm.ie #34038) (tabhair faoi deara an guta cúnta arís); i gContae Chill Dara, tamall ó dheas ó bhaile, faighimid Boltún mar ghaelú ar Bolton (logainm nach bhfuil sloinne ann) (logainm.ie #24983) i ndán Gaeilge sa Leabhar Branach (‘do Bhultún’ (*c.*1580)). I gContae Chill Dara freisin tá Michél Ó Cléirigh mar údar againn don múnlú neasfhoghraíochta Bláthcholl – a bhfuil iarracht den mbréagshanaíocht ag roinnt leis ar ndóigh – a bhí tagtha ar Blackhall (#109012) faoi lár an 17ú haois. Díol mór suntais gaelú foghrúil mar seo a imirt ar logainm soiléir Béarla chomh gairid seo do Bhaile Átha Cliath.
Ceann de na samplaí i gContae na Mí is mó fianaise is ea Circiostún/Crickstown (logainm.ie #1844), ainm paróiste agus baile fearainn. Bhí an ceart ag Seán Ó Donnabháin nuair a thuairimigh gurbh é Crick a bhí ann ó cheart, sloinne atá seanfhianaithe i measc na nAngla-Normannach agus a sliocht. Féach mar shampla David Crick ó ‘Ballyehire’ i gContae Bhaile Átha Cliath (? léigh *Ballychire = Cheeverstown/Baile an tSíbhrigh (logainm.ie #17364)) a fuair pardún i 1560 (Calendar of Patent and Close Rolls of Chancery, Iml. I, lch. 443), agus William Crike ó Chontae Lú atá luaite i rolla paitinne i 1426 (Patent Roll 5 Henry VI; virtualtreasury.ie/circle). Tá leagan meititéisithe den sloinne seo .i. Kirk le fáil in ainm an bhaile fearainn Acra an Chircigh/Acrenakirka (logainm.ie #47683) i gContae Thiobraid Árann. Tá an fhorbairt ó Crick go Kirk le feiscint go soiléir san fhianaise luath do logainm eile i gContae Thiobraid Árann .i. Baile na Móna/Moorstown (logainm.ie #48230): tá an leagan meititéisithe Kirk le sonrú ar na tagairtí luatha don logainm féin, m.sh. ‘Ballynamonykirke’, ‘Mooretownkirke’, fad is atá an bunleagan le sonrú i sloinnte na sealbhaitheoirí, m.sh. Richard Cryk agus Philip Cryk.
Mar sin, níl aon dabht ach go dtagann Crickstown (Contae na Mí) ó Crick + -’s + -town, agus go léiríonn foirmeacha luatha, amhail ‘Kyrkyston’ agus ‘Kyrkeston’, an leagan den sloinne inar imir meititéis ar /r/. (Tá an mheititéis thar a bheith comónta i bhfochair /r/; cuir i gcás Ó Broin a bhéarlaítear mar (O’)Byrne. Féach freisin T. Pyles & J. Algeo, The Origins and Development of the English Language (1993) lch. 38.) Agus arís, taispeánann foirmeacha stairiúla ar nós ‘Kyrkyston’ agus ‘Crickiston’ an guta cúnta /ə/ roimh an mír ghinideach -’s, nós a bhí coitianta i mBéarla na gcoilínithe (féach Logainmneacha na hÉireann IV: Ainmneacha na mbailte fearainn, Co. Loch Garman, lch. 692). Mar sin, tá an-chuid fianaise le fáil i logainmneacha in áiteanna eile ar son ‘Circioston’ [Circiostún] – an fhoirm a breacadh síos ó bhéalaibh na nGaeilgeoirí áitiúla i 1836 – a bheith iontaofa mar ghaelú ar Crickstown. Ach thairis sin, tá a dheimhniú le fáil i bhfoinsí Gaeilge féin ón 16ú agus 17ú haois, mar a bhfaightear na litriúcháin Ghaeilge ‘Circustoum’, ‘Circistoún’ agus ‘Chircastún’. (Tabhair faoi deara arís a chosúlacht is atá na foirmeacha gaelaithe seo leis an leagan luath tríshiollach Béarla ‘Kyrkyston’ (*c.*1305) a thaispeánann guta roimh -’s.)
Mar sin is dá bhrí sin, más ag taisteal trína leithéid seo d’áiteanna duit go bhfeiceann tú na hainmneacha aisteacha Boltún, Circiostún agus Gallastún ar na comharthaí, ná bí ag ceapadh go bhfuil siad tarraingthe as an spéir ag státseirbhíseach éigin thuas i mBaile Átha Cliath, de dheasca fuadar abhaile tráthnóna Dé hAoine. Is amhlaidh atá a leithéid de ghaelú seanbhunaithe in Éirinn agus bonn iontaofa leis. Agus is cúis machnaimh dúinn logainmneacha gaelaithe de gach saghas in oirthear na tíre, freisin: cruthaíonn siad gurbh í an Ghaeilge a bhí mar phríomhtheanga ar fud na Páile, geall leis, ar feadh na gcéadta fada bliain i ndiaidh choilíniú na nAngla-Normannach.
(Conchubhar Ó Crualaoich & Aindí Mac Giolla Chomhghaill)
- Circiostún/Crickstown
- Dústún/Dowdstown
- Baile an tSíbhrigh/Cheeverstown
- Boltún/Bolton
- Fileastún/Fieldstown
- Carastún/Carstown
- Circiostún/Crickstown
- Sealtún Mór/Hilltown Great
- Sealtún Beag/Hilltown Little
- Múrtún/Mooretown
- Crástún nó Baile Uí Aonghais/Craystown or Ennistown
- Acra an Chircigh/Acrenakirka
- Baile na Móna/Moorstown
- Bláthcholl/Blackhall
Logainmneacha ón mBéarla i bhfeisteas na Gaeilge (neasfhoghraíocht)
Galastún/Gaulstown (logainm.ie #38399).
Dáta: 14/10/2024
Faoi mar a luamar an tseachtain seo caite, tháinig an Gaelachas ar ais go tiubh agus go tapaidh ar fud choilíneacht na nAngla-Normannach, fiú amháin sna síreanna dílse ("obedient shires") úd de chuid na Páile, mar is léir ón bhfianaise atá le fáil i logainmneacha agus go leor fianaise eile nach í. Ní hamhlaidh a gaelaíodh an choilíneacht le teann concais mhíleata, áfach, ceantar ar cheantar. Ní hea, ach ar chúiseanna éagsúla b'éigean do na hAngla-Normannaigh brath ar na Gaeil dhúchasacha i bhfad ní ba mhó ná mar a mheasadar i dtosach báire. Ghlac na hAngla-Normannaigh teanga, cultúr agus nósanna na nGael chucu féin agus é sin go fonnmhar. (Bhaineadh cuid de na tiarnaí gallda leas as an bhFéineachas, fiú amháin, nuair a d'oireadh sé dóibh.) Ach pé áit a raibh dlí na coilíneachta i bhfeidhm, is acusan na Sean-Ghaill -- sliocht na chéad lonnaitheoirí -- a bhí gach pribhléid agus buntáiste fós, agus is ag an dream seo a raibh cearta úinéireachta talún, den chuid is mó, ar feadh na meánaoiseanna déanacha. Dá bhrí sin, is fianaise chinnte atá sna logainmneacha gaelaithe seo a bhíonn idir chamáin againn ar Angla-Normannaigh ghaelaithe (.i. Sean-Ghaill).
Casaimis ar ais ar ghaelú na logainmneacha féin, mar sin, go gcuirimis i gcás an logainm Baile an Doimhnisigh (logainm.ie #53825), gar do bhaile Loch Garman, áit a ndearna na hAngla-Normannaigh an-chuid lonnaíochta. (Ballindinas an leagan Béarla de.) Is maith a thuigfidh Gaeilgeoirí an chéad eilimint baile "town(land)" (féach Gregory Toner, Éigse 34 (2004): 25--43), an tiontú dúchasach ar an eilimint -ton/-town (< Meán-Bhéarla -tūn); ach níorbh aon iontas dá bhfiafróidís cad is ٭doimhniseach ann, tharla nach bhfuil an t-ainmfhocal sin le fáil in aon fhoclóir. Is amhlaidh atá sé bunaithe ar an sloinne gallda Devenish ('duine as Devon, Sasana') a thug na hAngla-Normannaigh isteach leo agus a gaelaíodh mar Doimh(i)nis de bharr neasfhoghraíochta ("phonetic approximation"). Thugtaí An Doimhniseach -- aidiacht ainmfhoclaithe ("substantivized adjective") -- sa Ghaeilge ar 'dhuine dar sloinne Doimh(i)inis', agus sin é atá sa logainm áirithe seo agus sna mílte eile nach é (cf. 'Ballyndenish al' De[u]e[ni]stowne' (1628)). (Beidh go leor samplaí den nós céanna seo ar eolas ag an nGaeilgeoir i nganfhios, is dócha, m.sh. AN Croke → Cróc → An Crócach 'an duine dar sloinne Croke' → Páirc an Chrócaigh/Croke Park, agus AN Pearse → An Piarsach → Sráid an Phiarsaigh/Pearse Street.)
Bhaintí an-úsáid ar fad as na haidiachtaí ainmfhoclaithe seo agus logainmneacha le sloinnte Angla-Normannacha iontu á ngaelú. Ach is minic freisin a d'úsáidtí an leagan gaelaithe den sloinne lom. Cuir i gcás an logainm Baile an Mhistéalaigh/Ballyvisteale (logainm.ie #9276) i gContae Chorcaí. Is sampla é sin den chéad bhealach a pléadh thuas .i. gur gaelaíodh AN Mitchel mar Mistéil is gur bunaíodh aidiacht ainmfhoclaithe air sin .i. An Mistéalach ('an duine dar sloinne Mistéil'). Ach tá an logainm céanna, nach mór, le fáil mar chuid d'ainm baile fearainn eile i gContae na Gaillimhe, i bhfoirm a léiríonn an dara saghas gaelaithe, mar atá Cnoc Bhaile Mhistéil/Knockballyvishteal (logainm.ie#21575), nach bhfuil san eilimint dheiridh ach gaelú ar an sloinne lom .i. Mistéil < AN Mitchel.
Is mar sin a dhéantaí gaelú ar logainmneacha den struchtúr "clasaiceach" Angla-Normannach úd sloinne (+ 's) +-town/-ton (< MBrl. tūn) i bhformhór glan na gcásanna .i. an t-aicmitheoir aistrithe mar baile agus an sloinne gaelaithe de bharr neasfhoghraíochta, bíodh sé ina shloinne lom nó ina aidiacht ainmfhoclaithe. I gContae na Mí, ceantar ina raibh lonnaíocht fhairsing sheanbhunaithe ag na hAngla-Normannaigh, faighimid go leor samplaí den dá chur chuige seo, uaireanta i gcás logainmneacha Béarla den aon bhunús amháin. Féach Baile an Chrúisigh 'the town(land) of the person surnamed An Crúiseach' ['an duine dar sloinne Crúis'] < AN de Crues (Cruise inniu), an gaelú áitiúil a rinneadh ar Cruicetown (logainm.ie #38747) gar do Bhaile Shláine. Cuir é sin i gcodarsnacht le Baile Chrúis "the town(land) of Crús" (.i. an sloinne lom), an gaelú áitiúil ar Cruicetown (logainm.ie #1845) in aice leis an Obair sa chontae céanna.
Ach uaireanta eile is amhlaidh a rinneadh an logainm ina iomláine a ghaelú trí neasfhoghraíocht. Féach mar shampla an baile fearainn Gaulstown (par. Dhamhliag) (logainm.ie #38399), atá bunaithe ar an sloinne AN Gall. (Is cosúil i gcomhthéacs na hÉireann gur thagair an sloinne seo AN Gall do na Breatnaigh ó cheart, a bhí 'gallda' dar leis na Normannaigh i Sasana!) Nuair a fuarthas an fhoirm áitiúil Ghaeilge ó chainteoirí dúchasacha le linn na Suirbhéireachta Ordanáis i 1836, ní ٭Baile an Ghallaigh a bhí acu mar ainm ar an áit, faoi mar a bheifí ag súil, ach 'Gallastan' [litriú caighdeánaithe Gallastún] (logainm.ie #38399; freisin #37961). (Mar eolas, is cosúil nach raibh muintir na háite róbhródúil as cáilíocht na talún i nGallastún. Breacadh síos an frása seo a leanas uathu: 'Gallaston na gcrann, baile gann gortach' (1836). Is dócha gur líne í sin as ceann de na ranna beaga úd a bhíodh an-choitianta ar fud na hÉireann aon áit a labhraítí an Ghaeilge, ina gcuirtí na bailte fearainn sa chomharsanacht i gcomórtas le chéile ó thaobh cáilíochtaí de. Lenár linn féin, tá sampla deas ó Dhún Chaoin ag Dáithí de Mórdha in Léachtaí Choilm Cille XLVIII (2018): 48--49; cf. Coiglímis an Tine (2010). Agus d'fhéadfadh sé, leis, gur smut dá leithéid de rann is bunús leis an bhfrása Gaeilge 'Uachtar Aird, i lár na tíre' a breacadh síos (gan chomhthéacs) i bparóiste Uachtar Aird/Oughterard (logainm.ie #1216) in oirthuaisceart Chontae Chill Dara i 1837.) Pé scéal é, is éard atá againn sa logainm seo Gallastún ná neasfhoghraíocht Ghaeilge ar an logainm Béarla Gaulstown. Nó, le bheith beacht, neasfhoghraíocht ar fhoirm luath den logainm Béarla sin. Tá cúis leis an ráiteas deiridh seo. De réir mar a bhogann taighde an Bhrainse Logainmneacha ar aghaidh in oirthear na tíre, is ea is mó a fhaighimid fianaise ar ghuta cúnta roimh an mír ghinideach -'s i logainmneacha Béarla na Páile. Mar le Gallastún de, tá an guta seo le feiscint go soiléir i litriúcháin luatha (nó chaomhnaitheacha) amhail 'Gallyston' (c.1540). Is deimhnitheach gur ar an bhfoirm luath Bhéarla seo, a bhfuil trí shiolla inti, a bunaíodh an leagan gaelaithe tríshiollach Gallastún. Eolas luachmhar atá anseo -- ó tharla an bhearna ollmhór sna foinsí staire le linn an 14ú agus an 15ú haois atá luaite againn go minic -- toisc go dtugann sé leid bhreise dúinn ar dháta an ghaelaithe féin. Cé gur sa Pháil is mó a fhaighimid fianaise ar son gaelú neasfhoghraíochta ar logainmneacha ina n-iomláine, agus cé go bhfuil an chuid is mó den fhianaise chéanna déanach go leor, tá níos mó taighde de dhíth chun a dhéanamh amach ar bhain aon fhíorghnéithe diacronacha ("diachronic" .i. a bhaineann le tréimhsí éagsúla ama) nó diatopacha ("diatopic" .i. a bhaineann le ceantair éagsúla) leis an bpróiseas.
Mar fhocal scoir, tá taithí ag gach éinne againn ar an mbéarlú foghrúil a rinneadh go forleathan ar logainmneacha in Éirinn, ar nós Ballymore < An Baile Mór. Go deimhin, sin é an bealach is coitianta ar fad ag Béarlóirí agus iad ag plé le logainmneacha Gaeilge ón 12ú haois i leith. Is minic a úsáidtear an focal truailliú ina thaobh, ach próiseas nádúrtha teangeolaíochta is ea an neasfhoghraíocht. Díol mór spéise, más ea, go bhfuil fianaise á carnadh againn a thaispeánann go n-imríodh sé sa mhalairt treo freisin: féach go raibh Gaeilgeoirí -- idir Ghael agus Angla-Normannach -- lánábalta ar logainmneacha Béarla a thruailliú mar chúiteamh, tráth dá raibh!
Conchubhar Ó Crualaoich & Aindí Mac Giolla Chomhghaill
Sloinnte na Sean-Ghall, logainmneacha Béarla agus claochlú sa Chontae Ríoga. Baile Héin/Hayestown (logainm.ie #37704)
Dáta: 07/10/2024
Phléamar an logainm mealltach Béarla Holdenstown, Contae Chill Mhantáin, an tseachtain seo caite. Sula leanaimid orainn le tuilleadh samplaí dá leithéid i gContae na Mí, ní cás dúinn focal a rá faoi thionchar na nAngla-Normannach ar ainmneacha bailte fearainn i gcoitinne.
Nóta úsáide: I gcomhthéacs na hÉireann, ar ndóigh, is téarma seanbhunaithe é Angla-Normannach a thagraíonn don dream a d'ionsaigh an tír agus a lonnaigh ann ón 12ú go dtí an 15ú haois. Nuair a úsáidimidne in Éirinn an focal Angla-Normannach i dtaobh logainmneacha agus sloinnte ar nós Woodstock (Bodastóic) agus (le) White (de Faoite) is minic a chuirtear teangeolaithe soir, mar is mó go mór an taithí acusan ar Brl. Anglo-Norman mar a bheadh Angla-Normainnis .i. an leagan den Fhraincis a labhair na Normannaigh i Sasana! Is dosheachanta agus is dlisteanach an úsáid í. Ar a laghad ní bhíonn aon mhíthuiscint teangeolaíochta i gceist le Sean-Ghall na Gaeilge (.i. (teaghlach) Angla-Normannach a bhí iompaithe ar an nGaeilge agus ar an nGaelachas) murab ionann is Old English an Bhéarla.
Mar is eol go forleathan, is í an Ghaeilge is bunteanga d'fhormhór glan ainmneacha bailte fearainn na hÉireann. Ó thaobh na logainmneacha de bhunús Béarla de, is iad siúd a bhaineann le lonnaíocht na nAngla-Normannach is coitianta. Thairis sin, is ann dá lán logainmneacha Gaeilge a bhfuil ainmneacha pearsanta agus sloinnte de chuid na gcoilínithe seo le fáil iontu. Ach de bharr ghaelú iomlán na Sean-Ghall le linn an 14ú agus an 15ú haois -- tréimhse ina bhfuil bearna mhór san fhianaise stairiúil -- is deacair a bheith cinnte cé acu sa Bhéarla nó sa Ghaeilge a cumadh iad seo den chéad uair .i. leis na bunchoilínithe a labhair an Meán-Bhéarla nó lena sliocht siúd a labhair an Ghaeilge. Pé acu Gaeilge nó Béarla a mbunús, is fianaise an-láidir iad a leithéid de logainmneacha ar lonnaíocht Angla-Normannach. Ag seo dornán samplaí:
- Baile an Bhuinneánaigh/Ballybunion "the town(land) of An Buinneánach" [ina gciallaíonn An Buinneánach 'duine dar sloinne Buinneán'] < AN Bunyan (logainm.ie #24000) i gContae Chiarraí;
- Baile na bPiarsach/Ballynapierce "the town(land) of Na Piarsaigh" ['na daoine dar sloinne Piaras'] < AN Piers (logainm.ie #52449) i gContae Loch Garman;
- Baile an Phrútaigh 'the town(land) of An Prútach' ['an duine dar sloinne Prút'] < AN (le) Prout (Proud inniu), béarlaithe mar Ballyfruit (logainm.ie #21653) i gContae na Gaillimhe agus Ballyfroota (logainm.ie #30938) i gContae Luimnigh; an sloinne céanna le fáil i Proudstown (logainm.ie #38036) i gContae na Mí;
- Baile an Bhrúnaigh/Ballinvronig "the town(land) of An Brúnach" ['an duine dar sloinne de Brún'] < AN le Brun (Browne inniu) (logainm.ie #10957) i gContae Chorcaí;
- Baile an Chantúnaigh/Ballahantouragh "the town(land) of An Cantúnach" ['duine dar sloinne Cantún (ionann is Condún in áiteanna eile)'] < AN de Caunteton (Condon inniu) (logainm.ie #24626) i gContae Chiarraí;
- Baile an Bhairínigh/Ballyvarring "the town(land) of An Bairíneach" ['an duine dar sloinne Bairín'] < AN Warin/de Warene (Warren, Waring inniu)'] (logainm.ie #27605) i gContae Chill Chainnigh;
- Baile an Fhaoitigh "the town(land) of An Faoiteach" ['an duine dar sloinne de Faoite'] < AN (le) White, béarlaithe mar Ballineetig i gContae Chiarraí (logainm.ie #22633) agus mar Ballyneety i gContaetha Luimnigh (logainm.ie #31202), Thiobraid Árann (logainm.ie #47369), Phort Láirge (logainm.ie #50149) agus Mhaigh Eo (logainm.ie #34111);
- Baile an Bhriotaigh "the town(land) of An Briotach" ['an duine dar sloinne Briot'] < AN Bret (Brett/Britt inniu), béarlaithe mar Ballinbrittig i gContae Chorcaí (logainm.ie #12175), Ballybrit i gContae na Gaillimhe (logainm.ie #18678) agus mar Ballybritt i gContae Uíbh Fhailí (logainm.ie #41735);
- Baile an Hídigh/Ballyhide "the town(land) of An Hídeach" ['an duine dar sloinne Híde, de hÍde'] < AN (de la) Hyde (logainm.ie #28870) i gContae Laoise.
Níl anseo ach sampla fíorbheag, ach léiríonn sé cé chomh heasnamhach is a bheadh taighde ar bith ar phatrúin lonnaíochta na nAngla-Normannach nach gcuirfeadh na logainmneacha Gaeilge seo san áireamh. Cuir i gcás tuaisceart Chontae Loch Garman: is in ainmneacha Gaeilge na mbailte fearainn amháin is féidir lorg na nAngla-Normannach a rianú, mar nach bhfuil sna leaganacha Béarla sa chuid sin den chontae ach cumadóireacht de chuid na Nua-Ghall ó 1600 i leith -- nó neachtar acu aistriúcháin ón nGaeilge -- agus dá bhrí sin níl aon mhaitheas iontu mar chomhartha ar lonnaíocht Angla-Normannach (féach Logainmneacha na hÉireann IV: Ainmneacha na mbailte fearainn, Co. Loch Garman).
Ach é sin ráite, ní gá a rá go bhfuil bunús Angla-Normannach leis na céadta logainmneacha Béarla eile laistigh den tsean-Pháil. Faoi mar a luamar an tseachtain seo caite, ní foláir a bheith an-cháiréiseach agus an fhianaise seo á meas, mar tá cuid mhaith de na logainmneacha seo a chuirfeadh duine ar strae. Cuir i gcás an sampla beag seo a leanas de logainmneacha Béarla as Contae na Mí a thaispeánann sloinnte Angla-Normannacha, cinnte, ach iad sin curtha as aithne nó measctha le sloinnte eile:
- Is amhlaidh a thagraíonn an logainm aisteach Alexander Reid (logainm.ie #38567) ón sloinne (nó ón ainm pearsanta) Ellis ('Elyston Rede' (1419)) ó cheart;
- Barfordstown (logainm.ie #38085) < Barefoot ('Barfotestoun' (1402));
- Gernonstown (logainm.ie #38740) < Garland ('Garlandston' (1575));
- Jarretstown (logainm.ie #37782) < Gerard ('Gerardston' (1393));
- Harlinstown (logainm.ie #38714) < Harden ('Hardinston' (1625));
- Harmanstown (logainm.ie #38749) < Hardiman ('Hardemanestoun' (1432));
- Harlockstown (logainm.ie #37983) < Harlet ('Harletteston' (c.1540));
- Oristown (logainm.ie #38324) < Over ('Overeston' (1536));
- Ringlestown (logainm.ie #106106) < Ringer ('Ryngereston' (1387)).
- Tremblestown (logainm.ie #39257) < Trymlett ('Tremeletestoun' (1393));
- Hayestown (par. Chúil Mhaoilín) (logainm.ie #37704) < Hayne ('Heynestoun' (1401)).
Arís, níl anseo ach rogha beag as aon chontae amháin de chuid na sean-Pháile. Ach is léir go bhfuil an tábhacht chéanna ag baint le miontaighde a dhéanamh ar logainmneacha de bhunús Béarla is atá i gcás logainmneacha Gaeilge, ar eagla go nglacfaí le foirmeacha claochlaithe an lae inniu mar fhianaise bhréige i gcúrsaí staire, seandálaíochta agus mar sin de.
Conchubhar Ó Crualaoich & Aindí Mac Giolla Chomhghaill
- Baile an Bhrúnaigh/Ballinvronig
- Baile an Bhriotaigh/Ballinbrittig
- Baile an Bhriotaigh/Ballybrit
- Baile an Phrútaigh/Ballyfruit
- Baile an Fhaoitigh/Ballineetig
- Baile an Bhuinneánaigh/Ballybunnion
- Baile an Chantúnaigh/Ballahantouragh
- Baile Ghearaird/Jarretstown
- Baile an Bhairínigh/Ballyvarring
- Baile an Hídigh/Ballyhide
- Baile an Phrútaigh/Ballyfroota
- Baile an Fhaoitigh/Ballyneety
- Baile an Fhaoitigh/Ballyneety
- Baile Héin/Hayestown
- Baile Harlóg/Harlockstown
- Baile an Phrútaigh/Proudstown
- Baile Bharfard/Barfordstown
- Baile Órthaí/Oristown
- /Alexander Reid
- Baile Hairlín/Harlinstown
- Baile an Ghearlánaigh/Gernonstown
- Baile Hardaman/Harmanstown
- Baile Throimléid/Tremblestown
- Baile an Bhriotaigh/Ballybritt
- Baile an Fhaoitigh/Ballyneety
- Baile an Fhaoitigh/Ballyneety
- Baile na bPiarsach/Ballynapierce
- Baile Uistín/Ballyeaston
- Baile an Ringéalaigh/Ringlestown
- Baile Hóm/Ballyholme
An Béarla mealltach agus Gaelú sa Pháil
Baile Shealtúin/Holdenstown (logainm.ie #54599)
Dáta: 01/10/2024
Phléamar an logainm Baile Coimín an tseachtain seo caite. Gaelú é sin ar ‘Comenston’ (1323) (< AN Comyn, sloinne seanbhunaithe sa choilíneacht anseo) a ndearnadh mí-aistriúchán air, mar a bheadh Baile *Comaoine ann, gur thug Blessington sa lá atá inniu ann sa Bhéarla.
Chuir na hAngla-Normannaigh fúthu go tiubh i gContae Chill Mhantáin, idir thoir agus thiar, mar is léir ó logainmneacha Béarla amhail Newcastle, Cookstown, Windgates agus Oldcourt sa chuid thoir den chontae, agus Russellstown, Britonstown, Blakestown agus Holdenstown sa chuid thiar de. (Féach gur ainm de chuid na Nua-Ghall é Newcourt taobh le Oldcourt.) Is ann freisin dá lán samplaí eile nach iad. Is furasta bheith curtha amú ag na logainmneacha seo, áfach, mar go dtugann siad le fios gurbh é an Béarla a bhí ina theanga pobail anseo ó thús na coilíneachta i leith. Tá an fhírinne níos casta ná sin. Taispeánann logainmneacha amhail Baile an Hórsaígh (logainm.ie #55518) in oirthear Chontae Chill Mhantáin agus Bealach Saghais (logainm.ie #54758) in iarthar an chontae gurb amhlaidh a tháinig an Ghaeilge aniar chomh láidir sin is go raibh gá leis na hainmneacha gallda seo a ghaelú. Sa chéad logainm díobh, ciallaíonn An Hórsaíoch ‘duine dar sloinne AN de Horseye’, sloinne atá fianaithe sa 13ú haois; féach leis Liam Price, Placenames of Co. Wicklow, lch. 367). Sa dara logainm is gaelú é Saghas ar an sloinne AN Seix/Seyse, a sheasann don fhocal Breatnaise Sais a chiallaíonn ‘Sasanach’.
Tá sé fíorthábhachtach nach gceapfadh éinne gur easainmneacha a bhí ina leithéid seo de leaganacha Gaeilge, agus iad in úsáid ag na Gaeil dhúchasacha amháin. (Is éard is easainm [Brl. exonym] ann, leagan a bhaisteann pobal amháin as a dteanga féin ar logainm de chuid pobail eile, mar a bheadh ‘(log)ainm ón taobh amuigh’.) Ní bhaineann easainm le hábhar, ar ndóigh, mar bhí an Ghaeilge á labhairt ag na Sean-Ghaill féin. Ach tá sé fíor freisin nach dtuigimid go rómhaith fós cad ina thaobh nár imir aon athrú ar logainmneacha áirithe i gcáipéisí oifigiúla, cuir i gcás Russelstown – nach bhfuil rian dá laghad de leithéid Ballyrussell [Baile an Ruiséalaigh] sa taifead staire – fad is a fhaighimid Boystown, síos an bóthar uaidh, faoi chulaith Ghaeilge mar Baltyboys (< Bailte Bhuí) i gcáipéisí na nGall féin. Is léir nach bhféadfaí a áiteamh go raibh cúis speisialta éigin ag Gaeilgeoirí – idir Ghaeil agus Shean-Ghaill –Russellstown a fhágaint gan ghaelú, fad is a bhí logainmneacha den struchtúr céanna mórthimpeall air, agus ar fud na Páile, á ngaelú as éadan. Ní hea, ach ní foláir nó is é an tseaneaspa fianaise is crá croí dúinn in Éirinn faoi ndear. Bíonn taighdeoirí ag brath ar pé foirmeacha a breacadh i gcáipéisí oifigiúla ar ámharaí an tsaoil, agus thairis sin ar na nósanna a bhí ag teaghlaigh éagsúla agus iad ag plé lena gcuid gníomhas dlíthiúla féin. Ba mhór againn tagairtí flúirseacha ón 14ú agus ón 15ú haois chun na patrúin ghaelaithe seo a rianú i gceart, ach is lena linn sin go díreach atá an bhearna is mó sa taifead stairiúil! É sin ráite, is díol suntais go nglacfadh foirm Ghaeilge de logainm ionad na foirme Béarla i gcáipéis oifigiúil an chéad lá riamh, agus is cruthúnas é ar cé chomh gaelaithe is a bhí na Sean-Ghaill faoin 16ú haois. Is léiriú maith é, freisin, ar cad ba bhrí leis an nath seanchaite úd níos Gaelaí ná na Gaeil féin ó thaobh na logainmneacha de!
Fiú amháin ina bhfoirmeacha Béarla, is féidir le gineolaithe agus staraithe an-tairbhe a bhaint as logainmneacha na nAngla-Normannach, mar is minic a bhíonn réadú soiléir de shloinne le sonrú iontu. Ach – faoi mar is gnách i gcúrsaí logainmneacha na hÉireann – ní foláir dúinn bheith cáiréiseach, mar is minic a chuireann siad an dubh ina gheal orainn freisin! Cuir i gcás Holdenstown gar do Bhealach Conglais, a bhfuil cuma bhreá intuigthe air ar an gcéad fhéachaint. Ach is mealltach an logainm Béarla é seo, a chuir an dallamullóg ar Sheán Ó Donnabháin féin, fiú. Dúirt an Donnabhánach go lánchinnte gurbh é sloinne a bhí ann ‘Holden … a family name of English origin, called by the Irish Úidhlín … an t-Uídhlíneach, i.e. Mr Holden’ [i litriú an lae inniu Úilín, An tÚilíneach]. (Ní tógtha air é sin a mheas, dála an scéil, agus é ag brath ar an mbeagán fianaise a bhí roimhe ag an am.) Bhí an ceart ag Ó Donnabháin maidir le patrún gaelaithe an tsloinne Holden, cinnte, ar malairt foirme é de Howlin (féach Logainmneacha na hÉireann IV: Ainmneacha na mbailte fearainn, Co. Loch Garman, lch. 1190 faoi Knockhowlin/Cnoc Húilín). Ach ní Holden atá le sonrú sna tagairtí luatha don logainm seo in aon chor. Thuairimigh Liam Price Halton (op. cit., lch. 133), ach cé go bhfuil an sloinne sin le fáil i measc na gcoilínithe Angla-Normannacha freisin (féach mar shampla Calendar of memoranda rolls, Edward I) ní réiteodh sé sin leis na foirmeacha luatha anseo ach an oiread. Tá an bunstruchtúr soiléir as na samplaí is sine, ‘Hiltonston’ (1540) agus ‘Hyltonston’ (1540), mar atá AN Hilton (sloinne atá bunaithe féin ar logainm Hill + -ton/-town) + ’s an ghinidigh + -ton. Tabhair faoi deara go raibh Robert de Hilton ina chonstábla ar chaisleán Cheatharlach i 1366 (féach Irish exchequer payments, 1270–1446).
Ach tá cor eile sna tagairtí ‘Sheletonestone alias Ballyhalton’ (1587), ‘Sheltonston … called Sheltonsland’ (1588), srl. I gcomhthéacs na cainte thuas maidir leis an athrú teanga sa Pháil, is léir go seasann ‘Ballyhalton’ (1587) do Baile Haltúin * /ˌbalʹəˈhaltuːnʹ/ (< Baile Healtúin < Baile Hioltúin, b’fhéidir), leagan gaelaithe de Hiltonstown. Is minic a thagann an fhóinéim /h/ i dtosach focail Ghaeilge ó s- séimhithe /h/, ar ndóigh, agus is follas go ndearnadh atuiscint anseo ar Healtúin (gin.) * /ˈhaltuːnʹ/ mar a bheadh Shealtúin .i. foirm ghinideach de * Sealtún (ain.) faoi shéimhiú. Go deimhin, tá a dhearbhú seo le fáil san fhoirm bhéarlaithe aischruthaithe ‘Sheltonston’ (1588) < Baile Shealtúin < Baile Healtúin (< Hilton + ’s + -town). Sna cáipéisí oifigiúla malartaíonn ‘Sheltonstowne’ le ‘Ballihaltowne’ (1640), agus ansin ag eascairt as ‘Ballyholton’ (1654) faighimid ‘Holtonston’ (1685) ag forbairt go ‘Holdingstown’ (1750). Ní raibh ach chéim ghairid uaidh sin go dtí Holdenstown an lae inniu.
Díol suntais ar fad go bhfuil sampla le fáil áit eile sa Pháil atá díreach mar an gcéanna. Sa bhliain 1836, chuir scoláirí na Suirbhéireachta Ordanáis agallamh ar Ghaeilgeoirí na mbailte fearainn Hilltown Little agus Hilltown Great (‘Hyltons’ (c 1540)) in oirthear Chontae na Mí – 85km slí ó bhaile ó Holdenstown, Contae Chill Mhantáin – gur bhreacadar síos na leaganacha áitiúla Gaeilge ‘Seallton Beag’ agus ‘Sealton’ [Sealtún * /ˈʃɛltu(ː)n/ i litriú an lae inniu] (logainm.ie #38374). Seo sampla neamhspleách den phróiseas ceannann céanna a chonaiceamar i gcás Holdenstown .i. gur athmhíníodh H- /h/ tosaigh an Bhéarla mar a bheadh Sh- /h/ tosaigh na Gaeilge.
Tá a lán taighde agus anailís déanta ag an mBrainse Logainmneacha in oirthear na tíre le blianta beaga anuas, agus tá sé ag teacht chun solais de réir a chéile go raibh a leithéid seo de ghaelú ‘foghrúil’ ar logainmneacha Béarla (agus Fraincise) na Sean-Ghall i bhfad ní ba choitianta ná mar a mheasfadh an té nach gcaithfeadh ach sracfhéachaint ar an taifead stairiúil. Is amhlaidh a luíonn sé sin le réasún, gan amhras, agus an forlámhas ag an nGaeilge ar fud na Páile ar feadh na gcéadta bliain.
(Conchubhar Ó Crualaoich & Aindí Mac Giolla Chomhghaill)
Aistriúcháin amú
Baile Coimín/Blessington (logainm.ie #54622)
Dáta: 23/09/2024
Phléamar brí an fhocail solas i logainmneacha an tseachtain seo caite. Chonaiceamar gur baineadh míthuiscint as Áthán Solais i gContae Mhaigh Eo mar Lightford sa Bhéarla, nuair is dócha gur glaine an uisce tríd an áth a thug an t-ainm ó cheart. Is ceist cháiréiseach é aistriúchán logainmneacha, go háirithe idir dhá theanga nach bhfuil gaolmhar le chéile; ní i gcónaí a bhíonn an t-aistriúchán go hiomlán “ceart” nó “mícheart” ach oiread.
Is eol go forleathan gur minic a aistríodh logainmneacha Gaeilge go Béarla. Ach chomh maith leis sin, tá a lán samplaí againn de logainmneacha de bhunús Béarla a aistríodh go Gaeilge le linn an 13ú agus an 14ú haois — nó gur aistríodh go Béarla ar ais iad ina dhiaidh sin. Ní raibh gach aistriúchán cruinn, ar ndóigh, agus ag gach céim den phróiseas d’fhéadfadh míaistriúchán, leathaistriúchán, saobhaistriúchán, aistriúchán sofhriotalach, srl., a theacht i gceist. Uaireanta bíonn idir bhunaistriúchán agus athaistriúchán cruinn; uaireanta eile bíonn na hathaistriúcháin bunaithe ar bhunaistriúcháin éagruinne; uaireanta eile fós bíonn na bunaistriúcháin cruinn go leor ach bíonn an t-athaistriúchán éagruinn! Casaimid ar a lán scéilíní casta sa taighde ar logainmneacha na hÉireann, agus pléifimid tuilleadh díobh sna seachtainí beaga atá romhainn.
Is dócha gurb é an sampla is mó le rá sa chatagóir seo Baile Coimín i gContae Chill Mhantáin. Rianaigh Liam Price, fathach sa ghort maidir le taighde logainmneacha Laighean, stair luath an logainm agus léirigh sé gur mar ‘Villa Comyn’ a chuirtear síos air ar dtúis, mar chomóradh ar ghaolta le John Comyn, an chéad Easpag de bhunadh gallda ar Bhaile Átha Cliath (Placenames of Co. Wicklow, IV, p. 261). Go deimhin, 150 éigin bliain i ndiaidh ré an easpaig seo, bhí daoine den sloinne sin á lua le ‘Comenston’ sna foinsí, m.sh. Robert Comen (anno 1323). Ach de réir a chéile faighimid tagairtí ar nós ‘Ballecomine’ a thaispeánann an leagan gaelaithe Baile Coimín “the town(land) of Coimín” (Coimín — leagan gaelaithe den sloinne AN Comyn), rud a chruthaíonn go raibh an Ghaeilge tagtha ar ais mar theanga phobal na háite le linn an 13ú agus an 14ú haois, idir Ghaeil agus Shean-Ghaill (na hAngla-Normannaigh ghaelaithe). Thit an tóin as an gcultúr Gaelach go tubaisteach le linn an 17ú haois agus ina dhiaidh. Faoi dheireadh na haoise sin bronnadh beagnach an talamh go léir a bhí forghéillte ar uasalaicme na Nua-Ghall.
Is i 1669 a fhaighimid an chéad tagairt don leagan athaistrithe Béarla den logainm seo, nuair a bronnadh 9,121 acra ar Michael Boyle, Ardeaspag Bhaile Átha Cliath in Eaglais na hÉireann (agus a bhí ina Sheansailéir chomh maith), chun ‘ye manor of Blessington’ a chruthú (Acts of Settlement and Explanation, p. 129). Is cosúil go raibh bunbhrí an logainm Ghaeilge Baile Coimín dearmadta faoin tráth seo, ar a laghad i measc an phobail teanga a rinne é a ‘athaistriú’ mar Blessington — bréagshanasaíocht is cúis leis sin, ar ndóigh, inar thuigtí don lucht aistrithe gurb ionann Coimín agus comaoin “blessing”.
Bhí cor eile sa scéal. Agus an Gaelachas ag dul i léig le linn an 18ú haois, faighimid an míaistriúchán Béarla Blessington féin athaistrithe mar Baile na mBeannacht “the town of the blessings” i lámhscríbhinní de chuid Thaidhg Uí Neachtain, cé gur cosúil go raibh cur amach aige siúd ar an gceartfhoirm Ghaeilge (m.sh. ‘Blessingtown .i. cros bhaile comaoin’ KIL 20: 141, ‘baile na mbeannacht .i. crois bhaile cuimin’ ibid. 147).
(Conchubhar Ó Crualaoich & Aindí Mac Giolla Chomhghaill)
Gile, glaine, uisce agus soilse
Áthán Solais/Lightford (logainm.ie #35733)
Dáta: 16/09/2024
Táimid anois sa dara leath den fhómhar, agus is dócha go mbeimid tosnaithe go luath ar an gcnáimhseáil faoin ngiorrú sa tráthnóna agus faoin ngrian a bheith níos moille agus níos moille san éirí in aghaidh an lae. Ar a laghad is lú, tá roinnt daoine ina gcónaí i mbailte fearainn a bhfuil an focal solas le fáil sna logainmneacha, chun misneach éigin a thabhairt dóibh le linn an gheimhridh. Cé nach dtuigimid as an bhfocal solas i nGaeilge an lae inniu ach ainmfhocal coitianta nach bhfuil de bhrí aige ach “light” (cf. AFB s.v. > solas), ní mar sin a bhaintí úsáid as i logainmneacha de réir dealraimh.
Níl an focal solas róchoitianta in ainmneacha Gaeilge bailte fearainn. Tá dhá shampla againn den ainm Áth Solas ina bhfuil -s deiridh leathan, foirm a thuigfí sa lá atá inniu ann mar a bheadh ghinideach iolra ann, sa chiall “ford of (the) lights”. Tá ceann amháin díobh seo béarlaithe mar Assolas i gContae Chorcaí (logainm.ie #10624) ach tá an ceann eile béarlaithe mar Ardsollus i gContae an Chláir (logainm.ie #6185). Meabhrú atá sa dara sampla nach féidir brath ar fhoirm bhéarlaithe aonair riamh! Ba dhóigh leat gur ard “height, hillock” a bhí ann, rud atá go hiomlán mícheart: féach ‘áth solas’ (c.1350), ‘Áth s[.]l[.]is’ (1839) i bhfoinsí Gaeilge. Agus tá logainm stairiúil ar eolas againn a thagair d’áth ar an River Mine (ó Abhainn na Muinge de réir dealraimh) san Easca Mhór i gContae Loch Garman. Tá ‘Aghsolish’ (Civil Survey IX, lch. 262) tite i léig ó shin ach is léir gur Áth Solais le -s caol a bhí ann. Tá an logainm céanna le fáil — le foirm dhíspeagtha den aicmitheoir — mar Áthán Solais (#35733) i gContae Mhaigh Eo, nó “(little) ford of (the) light”. Béarlaíodh é seo go hoifigiúil mar Lightford.
Díol mór spéise comhlogú seo an dá eilimint áth + solas — is é sin, iad a bheith le fáil go minic i dteannta a chéile i logainmneacha. Cad is cúis leis an oiread seo tagairtí d’áthanna le soilse? Thuairimítí tráth go mb’fhéidir gur thug na hainmneacha seo le fios go raibh nós ag na Gaeil lóchrainn a choimeád ar lasadh ag na háthanna seo — faoi mar a choimeádtaí in aice le lánaí agus bóithríní dorcha sna bailte — chun go bhféadadh taistealaithe a gcuid trilseán nó “links” a lasadh istoíche. (Trilis agus díreach tine an dá ainm a bhí ag Tadhg Ó Neachtain ar a leithéid ina fhoclóir lámhscríofa a chríochnaigh sé i 1739. Ní foláir nó las sé féin na mílte trilseán agus é ag póirseáil tríd an bpríomhchathair ar feadh a shaoil.)
Ach is é is dóichí, b’fhéidir, ná gurbh éard atá againn i leithéid Áth Solas agus Áthán Solais ná rian de sheanbhrí an fhocail solas mar aidiacht sa chiall “bright, clear, light-giving” sa tSean-Ghaeilge (eDIL s.v. solus). Sa ré luath, más ea, thuigfí Áth Solas mar “clear ford”, agus an t-uisce a ghabh thart faoi thagairt. Maidir leis an substainteach a d’eascair as an aidiacht SG solus, ní solas “light” amháin a chuireadh sé in iúl ach glaine “clarity” freisin. Dá bhrí sin, d’fhéadfadh an fhoirm ghinideach den ainmfhocal in Áth Solais a thagairt do cháilíocht an uisce freisin, mar a bheadh áth (na) glaine “ford of (water-)clarity”. D’fhéadfaimis an bhrí chéanna a thuiscint as ainmneacha bailte fearainn eile ansin, amhail Loch Solais/Loughsollish (#26260) i gContae Chill Chainnigh agus Loch an tSolais/Loughnasollis (#50286) i gContae Phort Láirge, mar a bheadh loch na glaine “the lake of (water-)clarity”.
Tá dhá bhaile fearainn fágtha a bhfuil solas ina n-ainmneacha Gaeilge ach nach éasca iad a shamhlú le huisce, mar atá Machaire Solas/Magherasollus (#16378) i gContae Dhún na nGall agus Ros Solas/Rossollus (logainm.ie #39837) i gContae Mhuineacháin. Is deacair an Machaire Solas seo a thuiscint sa chomhthéacs a leagamar amach thuas: d’fhéadfadh sé, cinnte, gur fíorshoilse éigin a thug ainm don talamh réidh seo (níor luamar fós Liam na sopóige nó an tine gealáin!) nó b’fhéidir gur ainm luath é ina bhfuil solas ag feidhmiú mar aidiacht, agus cáilíocht mholta éigin á cur i leith an mhachaire féin. Tabhair faoi deara go dtugtar An Machaire Buí/Magheraboy (#16494) “the yellow field, plain” ar an mbaile fearainn beag atá buailte leis laisteas, b’fhéidir mar chodarsnacht leis (An) Machaire Solas anallód.
Ach mar le Ros Solas (logainm.ie #39837) de — ainm a chiallódh “clear wood, (wooded) height” nó “wood, (wooded) height of (the) lights” is cosúil — tugann cuid den fhianaise foirm eile le fios (cé nach bhfuil na foinsí go hiomlán iontaofa) .i. ‘Shraghsollus’ < Srath Solas ina bhfuil an focal srath “low-lying land along a river”. Srutháin is teorainneacha don bhaile fearainn seo ar thrí thaobh de, agus tá áth sa chúinne thiar thuaidh ag gabháil isteach sa bhaile fearainn béal dorais.
(Conchubhar Ó Crualaoich & Aindí Mac Giolla Chomhghaill)